GH-2008-02 Het Mysterie van De Mortel
Ad Otten
“Hij kon ’t wel maar Hij deed ’t niet!”
Iedere christen weet dat tegelijk met Christus op Golgotha ook nog twee moordenaars werden gekruisigd. En misschien is ’t ook wel bekend dat één van die moordenaars berouw toonde en de andere niet, en dat die
laatste – toen alle drie de kruisen waren opgericht – Christus iets moet hebben toegevoegd in de trant van: ‘als jij zo goed bent in het verrichten van wonderen, waarom tover je ons dan niet van dit vervloekte kruis?’ Christus kon daaraan niet voldoen want zo was het nu eenmaal niet voorspeld. Maarrrr…. dat Hij het wel gekund zou hebben is in De Mortel, heel uniek verbeeld. Kijk maar eens goed naar de foto’s van het uit 1933 daterende wegkruis op de splitsing van de St.Antoniusstraat en de Kastanjelaan. Met één hand komt Christus echt helemaal los van het kruis en dit is géén trucage.
Bekijk PDFGH-2008-02 Van ST. Jan de Doper tot St.Jan’s Onthoofding
Ad Otten
VAN ST.JAN DE DOPER TOT ST.JAN’S-ONTHOOFDING
In het in 1700 door Pastoor Gautius aangelegde parochieregister kan men op folio 19 lezen dat de tussen 1438 en 1454 gebouwde nieuwe kerk in Gemert indertijd als patroon koos St. Jan Baptist en als medepatroon St.Wilbert. Joannes Baptist is Johannes de Doper dat is duidelijk. Maar hoe komt ’t toch dat we het tegenwoordig altijd hebben over de kerk van St.-Jan’s Onthoofding en nooit meer over de kerk van St.-Jan de Doper? De verklaring moet m.i. gezocht worden in het gegeven dat er weliswaar twee zogenaamde heiligendagen bestaan van Sint-Jan maar dat de
volledige naam van de heilige is “Jo(h)annes Baptist’s Onthoofding”. En… dat nu de aanduiding St.-Jan’s Onthoofding wordt gebezigd en vroeger die van de benaming St.Jan Baptist of op z’n Nederlands: Sint Johannes de Doper. Doorgaans wordt van een heilige de sterfdatum aangehouden als heiligendag. Maar Johannes de Doper is van oudsher een uitzondering op deze regel omdat niet alleen zijn sterfdag maar ook zijn geboortedag wordt gevierd (resp. 29 augustus en 24 juni). De reden daarvan is, dat hij (conform Lucas 1, 39-56) Jezus reeds gehoord zou hebben voor zijn geboorte en daardoor ‘vervuld werd van de Heilige Geest’ (zie: www.heiligen.net).
De ‘overgang’ in Gemert van de benaming van St. Jan de Doper naar St.Jan’s Onthoofding kan worden geïllustreerd aan de bijgaande pagina’s uit het trouwboekje van Gerard Vereijken en Hendrika Hazenveld. Zij trouwden in oktober 1935. De 4de voor de wet en de 10de voor de kerk. Bij het kerkelijk huwelijk werd de stempel gebruikt met het opschrift ‘Parochiae Sancti Joannis Baptistae in Decollatione’ (‘decollare’ is het latijnse werkwoord voor onthoofden). De ondertekening is van pastoor Poell. Het echtpaar kreeg vijf kinderen in resp. 1936 (Bert), 1937 (Cor), 1941 (Claartje), 1944 (Leentje) en 1947 (Joke). De twee eersten werden gedoopt in de kerk van “St.Jan Bapt.” en de drie laatsten in “St. Jan’s Onth.”
De opmerkzame lezer van bijgaande foto uit het trouwregister heeft misschien al opgemerkt dat tussen de huwelijksdatum en de geboorte van de oudste zoon (Lam)bert maar zes maanden zit. “Jao”, lachte Bert, “onze pap èn ons mam waoren ’n bietje te laot getraowd!”
Bekijk PDFGH-2008-02 Een gesmeed Ave Maria
Ad Otten
In de fronton boven de hoofdingang van het Capucijnenklooster in Handel zit een prachtig bovenlicht met een smeedijzeren monogram. Voor iemand die niet thuis is in het lezen van de symbolische en religieuse geveltaal uit het verleden blijft het gissen wat hier nu eigenlijk staat. Een A, een V, een M en een R zijn duidelijk te onderscheiden. Daarboven een kroon en daaronder een vlammend hart gelegd op een kruis en een anker. Handelkenner Peter Lathouwers moest wel even zoeken maar gaf de oplossing. De gekalligrafeerde letters in het bovenlicht staan voor: AV(e) M(aria) R(egina) Wees Gegroet Maria Koningin. Dat verklaart meteen ook de kroon boven de M van Maria. Onder de fraai gesmede letters zijn de symbolen van geloof (kruis), hoop (anker) en liefde (hart) aangebracht.
Opmerkenswaard is verder het kruisje op de top van de fronton met twee van de zogeheten ‘lijdenstekenen van Christus’. Links de speer waarmee zijn hart werd doorboord en rechts de spons waarmee hij werd gelaafd. In de loop der jaren zijn andere lijdenswerktuigen zoals de doornenkroon wellicht losgelaten, naar beneden gekomen en daar voor goed verbleven.
Bekijk PDFGH-2008-02 ’n Gimmerse legende: ’t ontston van ’t monstransbontje 1
Ad Otten
’t Moet zén gewíst óp ’t ánd van de áchttiende ùw. In d’n tejd van pestour Petrus Ecrevisse. Haj waor lid van de Daojtse Ridders èn há in Gímmert ‘nen hílle goeje naom. Toen in 1794 de Franse waore gekòmmen èn ’t kestaël han bezét, waor ie nie gevlucht már gewoon hiejr geblívve baj z’n pròchiejaone.
’t Waor óp ‘nen aovend van ‘ne zommersen dág dè d’n Eekrevis, zo-as ze de pestour nuumde, baj ’t aaw Bontje wiejr geroewpen um die te bediejne. ’t Bontje wonde mí z’n weefke ’n bietjen aachteraf in d’n Bonnegang tígge de Vlojeneengt án. De pestour dít ‘r hínne mí z’ne ‘pixis’2 worin ie aald de hòsties bewaorde. Bontje wiejr bediend, ’t weefke waor wír gereust, èn de pestour góng wír trug no de pasterie. Már middenin de naacht wiejr ie wákker gemákt dùr ’t gebóns van Bontjes weefken óp de deur van de pasterie. Ze kwíkte èn skrùwde tegelejk èn zín dè Bontje waor gestörve èn dè de hòstie èn ’t haajleg olliesel nie gewérkt han want dè z’ne mónd híllemol oope waor gezákt èn dè ze de álleng hòstie nòg aachter óp z’n toong ha zien liggen èn dè ze nie wis wa ze dor naw mí án moes vange.
De pestour skoot in z’nen óvverjas, viejt wír z’ne ‘pixis’ èn góng mí ’t weefke mee no d’n Bonnegang. Èn dor zaot Bontje half óvveránd, már hártstikke dooëd. Mí z’ne kòp aachteróvver in de kusses van de béddekoets èn z’ne mónd waogewejd oope. “Kiekt ‘r már ’s in,” skrùwden ’t weefke èn toen ze dè meepesant ok dín, zétte ze d’r allergrotste ooëgen óp èn begós te lammenteere dè ze naw de hòstie nie mír zág liggen. Die waor ewég. Mí de pestour hé ze nòg gekeeken ónder de tejk3 már nérgend gín hòstie nie. De pestour stéélden ’t weefke zoveul mùggelek gereust èn zín dè Bontje hoe dan ok wél in d’n hímmel zò
kòmme. Már ’t weefke wis nie wa ze d’r van moes dénke. D’n állenge naacht hag ’t gespokt roond ’t haojs, zín ze. Aojtaajndelek is de pestour tòch már óp haojs án gedon. Már haj waor nòg már kwèlk4 baojten òf ie zág iejt beweegen èn ewégskiejte tusse de bonstaëk. ’t Waor – èn haj wis ’t zeeker – ’t waor ‘nen ‘baorleken’ duuvel. D’n Eekrevis ha de tíggeworreghajd van gíst um mendínne ’n kraojstaëken te maoke in de richting van d’n duuvel èn d’n duuvel bog toen híllemol veuróvver èn begós in d’n Bontaojn óvver te gaëven èn ’t leek wél òf ie nie mír óp kós haawe mí spawe. Èn de pestour die stón daor már kársrèècht as ’n standbíld èn ie mákte ’t aën kraojstaëken no ’t aander. Z’n haor waore rèècht óvveránd gon ston èn die wiejren óp dè memènt (sanderendaogs kós iederaën dè ok zien) in ínne kaër skeenwit. Toen d’n duuvel no ’n tejdje aojtgekitst waor, neej ie ‘r aojt mí z’ne stárt tusse z’n bókkepooëte zónder nòg no d’n Eekrevis um te dèùrve kiejke. Nòg ífkes is de pestour as bevrorre bliejve ston vurdèt ie góng kiejke òf ‘r tusse ’t bráksel van d’n duuvel miskien stukskes hòstie laoge. Már haj ha in d’n dónkere niksnie kanne vinge. Mí z’ne lígge ‘pixis’ is ie toen wír óp de pastorie truggekòmme.
’n Pár waëke látter stón ’t wíwke van Bontjes óppernééjt baj de pasterie óp de stoep. Ze ha ’n mèèndje baj d’r mí bontjes, már ’t waore gín gewoon bontjes. “Naw moete tòch ’s kiejke,” zí ze tígge de pestour. “Óp al dees bontjes ston kléén mónstrènskes. Kiekt zèèlf már.” De pestour die keek èn die zág ’t toen ok: èlk bontje getaëkend mí ’n daojdelek mónstrènske! De pestour besèfte mendínne dè d’n duuvel in die naacht worin Bontje waor gestörve dus tòch de hòstie van z’n toong moet hébbe geháld, èn die toen ha ópge-aëte èn t’rnoo dùr al die kraojstaëkens in d’n Bontaojn die ok wír aojt ha moeten braake. Dèt ‘r toen án de bonneplante, wor ie tíggenán gekitst ha, allemol bontjes kwaome, getaëkend mí ´n mónstrènske, vóng ie ´n wél haël biezónder taëken van boove. “´t Zén haajlege bontjes,” moet ie toen tíggen ´t wíwke hébbe gezíd, “slo ze már goewd gaaj6!” ’t Wíwke hé toen aën bontje án de pestour gegívve dèt ie nòg haël laang moet hébbe bewaord in ‘nen apárte ‘pixis’ mí ’n briefke woróp stón: ‘phaseolus sanctus’. Wor ’t geblívven is, dè wít gín man, már
dè is ok nie èrg want Bontjes wíwke zétten in d’r höfke èlk jaor óppernééjt vort van die haajlege bontjes èn no ’n pár jaor ha ze d’r al maande vól af, èn naw, dik twíhónderd jaor látter, kaomde ze vort óvveral teege.
In de zommer van 2007 hé Diny Pennings van d’n Blaowe Kèèj ’t haajleg bontje wèl tienduuzend kírre aojtvergrot in klèèj én dè hébbe ze toen van baj Diny’s aojt de buurt, in ’n kèske aojtgestaald áchter de trállies. Èn… d’r kòmmen ok nòg twaë ‘haajlege bontjes áchter de trállies’ in d’n Bonnegang, want daor is ’t mí diejen aawen duuvel ròjm twíhónderd jaor geleejen allemol begónne.
Dan moete nòg weete dè ge mónstransbontjes èlk jaor nie vùr de vírtiende maj (òpBonman)6, de fístdág van d’n haajlegen Bonifatius (de léésten ejshaajlege), in de grónd moet stòppe, anders hédde veul kans dè ze zalle bevriejze baj ’t aojtkòmme. As ge in de zommer de vòrse mónstransbontjes okst, dan zaalde gaow genoeg mèrke dè ze in de soep òf ok gewoon gekokt verèkkes lèkker zén. Èn dè héb oew allemol te danken án ‘nen aawe kwèlk7 geworren duuvel.
NOTEN:
1) monstrans = gouden of zilveren versierd vaatwerk, waarin een heilige hostie op zichtbare wijze ter aanbidding wordt ‘uitgesteld’.
2) pixis = metalen busje, minstens van binnen verguld, voor het bewaren van hostie of heilige olie.
3) tejk = overtrokken en doorgestikte bovenste deken.
4) kwèlk (hier) = nauwelijks.
5) slo ze már goewd gaaj = ben er maar zuinig op.
6) Bonman = 14 mei, feestdag van de H. Bonifatius, de laatste van de ijsheiligen.
7) kwèlk (hier) = onwel
Met dank aan Wim Vos voor adviezen en de correcte Nieuwe Gemertse Spelling [NGS].
Bekijk PDFGH-2008-02 Engelsen in “De Kroon” tijdens bezetting
Anny van de Kimmenade-Beekmans
Wie was mevrouw Laming?
Bij de bestudering en beschrijving van de Gemertse oorlogsjaren drong deze vraag zich herhaaldelijk bij me op. Direct na de bevrijding van Gemert trad deze vrouw namelijk heel nadrukkelijk op de voorgrond. Samen met kapelaan Van Haeren richtte ze indertijd een comité op dat de ontspanning van geallieerde officieren beoogde. Wie was deze vrouw? Haar naam was in deze contreien onbekend. In het gemeentearchief was niets over haar terug te vinden en navraag indertijd leverde slechts vage informatie op.
In het voorjaar van 2005 kwam daar verandering in. Medio maart stapte de toen 78-jarige Charles Laming – de jongste zoon van mevrouw Laming – het Gemertse gemeentearchief binnen om er enkele tastbare oorlogsherinneringen achter te laten. Daar vertelde hij in geuren en kleuren over de oorlogsjaren die hij samen met zijn moeder in Hotel de Kroon had doorgebracht. De informatie over deze tijd werd later door middel van intensief telefoon-, faxverkeer en anderszins verder uitgebreid.
Een korte terugblik
Adèle Laming-Haslinghuis werd in 1886 in Rotterdam geboren. Haar moeder was Maria J.H.H. de Kuyper, de oudste dochter van Johan de Kuyper van de gelijknamige Schiedamse jeneverstokerij. Maria de Kuyper was gehuwd met Jack Joh. Haslinghuis, die door deze verbintenis de belangrijkste firmant werd. Hun vier kinderen werden volgens de traditie bij De Kuyper streng katholiek opgevoed. Om die reden werd Adèle reeds op jonge leeftijd naar een katholiek internaat op het eiland Wight gestuurd. Dit internaat werd geleid door Franse nonnen. Tot haar negentiende werd ze hier volledig tweetalig – Engels en Frans – opgevoed.
Hier werd ook bij Adèle een stevige basis voor sociale verantwoordelijkheid gelegd.
In 1911 trouwde Adèle met Charles James Laming, een telg uit een oude Engelse familie. De Lam(b)ings hadden zich sedert eeuwen toegelegd op schapenteelt, wolhandel en later scheepvaart. Vanuit hun Londense pakhuizen aan de Theems dreven ze handel met Vlaanderen en Noord-Nederland. De retourladingen bestonden grotendeels uit zuivelproducten. De openstelling van de Nieuwe Waterweg rond 1872 betekende een nieuwe handelsimpuls voor de Lamings. In de Rotterdamse haven kwam een permanente vestiging van LAMING & SONS, eveneens met grote pakhuizen.
Charles James Laming werd in 1880 in Rotterdam geboren. Hij had de Engelse nationaliteit en evenals zijn oudere broer genoot hij zijn opleiding aan de Public School van Tonbridge in Engeland. Hij was werkzaam in verschillende internationaal georiënteerde ondernemingen. De Lamings hadden niet alleen in Nederland, maar ook over de landsgrenzen een uitgebreid netwerk dat bestond uit familie, vrienden en andere relaties. Van mei 1929 tot aan zijn overlijden in februari 1937 was Charles James Laming Brits consul in Amsterdam.
Door haar huwelijk met Charles Laming verkreeg Adèle automatisch de Engelse nationaliteit. Samen kregen ze vier zonen die allen in Nederland werden geboren en een tweetalige opvoeding genoten. Naast de Engelse taal, spraken ze vlot Nederlands. Ze waren echter Engelse onderdanen en zo voelden ze zich ook.
Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog woonde Adèle met haar oudste en jongste zoon aan de Duinweg in Aerdenhout, gemeente Bloemendaal. Haar oudste zoon James, geboren in 1913 trad min of meer in de voetsporen van zijn overleden vader. Vanaf 1938 was hij Brits vice-consul in Amsterdam. De tweede zoon Richard Julian, geboren in 1914, verbleef in Oost-Afrika in het toenmalige Tangayika. De derde zoon Patrick Bredwell, geboren in 1918, verbleef in Twente. Hij studeerde er aan de Textiel Hogeschool. De jongste zoon Charles, geboren in 1927, ging naar het Triniteitgymnasium van de Paters Augustijnen in Overveen/Haarlem.
De Duitse inval
In de vroege ochtend van 10 mei 1940 werden de Lamings ruw wakker geschud. Schiphol werd gebombardeerd, de Duitse inval was een feit. Kort daarna vertrok James naar het Engelse consulaat in Amsterdam, waar grote paniek heerste. Tegen het middaguur kwam hij doodmoe thuis en gooide snel wat kleding in een koffer. Om in geval van nood niet met lege handen te staan, kreeg hij van zijn moeder twee goudbaren van ieder een kilo mee. Hij vertrok naar de haven van IJmuiden van waaruit hij hielp het Engelse consulaatpersoneel, joodse mensen en industriediamanten naar Engeland over te brengen.
Nederlandse buren in Aerdenhout wilden van Adèle weten wanneer de Engelse troepen kwamen. Toen de tegenstand van het Nederlandse leger verliep en de verhoopte Engelse hulp uitbleef, bemerkten de Lamings bij de mensen rond hen een zekere gereserveerdheid. Adèle Laming besloot om samen met haar jongste zoon de boot naar Engeland te nemen. Op 14 mei pakte ze de meest noodzakelijke spullen in een koffer en een handtas. Bij haarzelf en haar zoon bond ze twee goudbaren om het middel. Kort na de middag ontsloeg ze haar dienstmeid uit de Achterhoek, gaf haar de huissleutels, zeggende dat ze alles wat ze wilde mee mocht nemen.
Ongeveer op datzelfde moment werd Rotterdam door Duitse bommenwerpers grotendeels in de as gelegd. De Duitse agressor liet weten dat bij aanhoudend verzet de stad Utrecht die middag een zelfde lot zou treffen. De Nederlandse opperbevelhebber generaal Winkelman overlegde met zijn staf. Ze kwamen tot de slotsom dat Utrecht gespaard moest blijven. Het Nederlandse leger zou de wapens neerleggen.
Tegen de tijd dat Adèle Laming en haar zoon de haven van IJmuiden bereikten, bleek dat ontkomen per schip niet langer mogelijk was. Hun vluchtschip werd tussen de sluizen opgeblazen om de doorvaart van de bezetter te verhinderen. Daarnaast bombardeerde de Duitse luchtmacht de schepen in de havens om vluchtpogingen per schip naar Engeland te verijdelen.
Op die dag waren de havens van IJmuiden en Velsen volgestroomd met grote aantallen mensen – joden, Engelsen, Polen – die Nederland op het
allerlaatste moment wilden ontvluchten. Adèle en haar zoon sloten zich bij een groep aan. Chaos, paniek en verwarring voerden er de boventoon. Wat was er precies waar van de geruchten over een op handen zijnde capitulatie en hoe moest het nu verder? Die avond, om 19.00 uur, maakte generaal Winkelman de capitulatie van Nederland via de radio bekend. Amper drie kwartier na de Nederlandse overgave werd deze groep vluchtelingen door de Koninklijke Marechaussee een groot paviljoen binnengedreven. Ze werden er bewaakt om aan de nieuwe machthebbers te worden uitgeleverd. In totale vertwijfeling drongen de mensen zich tegen de glazen buitendeuren van het paviljoen.
Adèle Laming nam een kloek besluit. Ze trok haar zoon mee naar het damestoilet. Met een stoel vergrendelde ze de deurklink aan de binnenkant. Ze klom op de WC en met haar schoen vernielde ze het glas van het WC-raampje. Vervolgens droeg ze haar zoon op haar door het raampje te duwen. Eenmaal buiten bouwde ze met behulp van wat tuinmeubelen een stellage onder het raampje. Ze beklom die en vervolgens was het de beurt aan Charles om zich door het raampje te wurmen. De goudbaren om zijn middel bemoeilijkten dat. Bovendien was er niemand om hem een duwtje te geven. Charles stak zijn armen door het raampje en met grote kracht sleepte zijn moeder hem naar buiten.
Beiden doken het bosschage in, cirkelden verdekt om het paviljoen en maakten zich uit de voeten. Ze bereikten de Rijksweg richting Driehuis. Er was geen verkeer op de weg. Plotseling dook er een Amsterdamse blokbandtaxi op die ze staande hielden. De taxichauffeur vertelde hen dat hij die morgen zes joodse mensen naar IJmuiden had vervoerd. Toen bleek dat inschepen en ontkomen onmogelijk was, pleegden deze mensen collectief zelfmoord. Voor zijn ogen sprongen ze in de sluis.
Tegen een forse vergoeding bracht de chauffeur hen even voorbij Overveen. Vandaar liepen ze naar Bentveldt, waar ze bij vrienden van het landgoedje ‘Klein Bentveldt’ een veilig onderdak en een warm bed vonden. Die luxe was echter van korte duur. Toen weer andere vrienden vernamen dat Adèle Laming en haar zoon – Engelsen! – er logeerden, kwamen ze naar ‘Klein Bentveldt’. Ze vreesden strafmaatregelen van de bezetter. De eigenaren van ‘Klein Bentveldt’ werden door hen onder druk
gezet om de Lamings de deur te wijzen. Aangeslagen voor dit verraad sleepten moeder en zoon zich kort na middernacht naar hun huis in Aerdenhout. Om toegang tot haar eigen woning te krijgen, sloeg Adèle met haar schoen het ruitje van het voordeurraampje stuk.
Terug in Aerdenhout
Veel tijd om stil te staan bij haar eigen ellende had Adèle Laming niet. Haar ongehuwde nicht en hartsvriendin, Cécile E.C.M. Serruys verkeerde in nood. Cécile – een toonbeeld van rust en evenwichtigheid – was zes jaar ouder dan Adèle. Ondanks het leeftijdsverschil waren ze in hun Rotterdamse kinderjaren altijd onafscheidelijk geweest. Cécile woonde nog steeds in Rotterdam, samen met haar gehandicapte zus Anna die ze verzorgde. Het bombardement had hen dakloos gemaakt. Op 20 mei haalde Adèle haar twee nichten in Rotterdam op en nam hen op in haar huis in Aerdenhout.
Daar keerde de rust min of meer terug. Het lukte Adèle om via de Amerikaanse vice-consul in Amsterdam te vernemen hoe het James, haar oudste zoon na de Duitse inval was vergaan. Hij was veilig met de rest van het Engelse consulaat in Engeland aangekomen. Als medewerker van ‘De Flitspuit’, een radiozender die vanuit Londen opereerde, moedigde hij het verzet in Nederland aan. De slogan: “Duitse luizen in Hollandse huizen / Ze moeten eruit, neem de flitspuit”, werd al snel bekend. Ook haar tweede zoon Richard besloot tot actief verzet tegen de Duitse agressor. Hij verliet zijn post in Oost-Afrika en meldde zich in juli 1940 in Engeland aan als oorlogsvrijwilliger. Daarna was hij zeer actief als marine officier.
Het verraad van 14 mei indachtig, bleven de Lamings alert. In hun omgeving stonden ze bekend als ‘Deutschfeindlich’. Vandaar dat ze actief op zoek gingen naar ‘een muizengat’, waarin ze bij geval van nood konden verdwijnen. Ter verkenning gebruikten ze daarvoor de zomervakanties. In 1940 waren ze op de Veluwe, in 1941 in Heeze-Leende, vervolgens in 1942 in Helden-Panningen met aansluitend Hotel De Kroon in Gemert. Hun onmiddellijke indruk: DIT IS HET! Toen ook ontmoette Adèle
Laming de Gemertse burgemeester Van Hövel tot Westerflier. Ze kende verschillende andere takken van deze familie.
Vertrek naar Gemert
De aanleg van de Atlantikwal bood de Lamings uiteindelijk de kans om Aerdenhout te verlaten. Uit bewaard gebleven kasboekgegevens van Adèle valt op te maken dat ze begin februari 1943 het bevel tot ‘Zwangsumsiedlung’ kreeg. Ze telefoneerde direct naar Hotel de Kroon en Jan Wijn sr. zegde meteen vier van zijn zeven hotelkamers toe. Het huis in Aerdenhout moest binnen korte tijd leeg aan de Duitse Wehrmacht worden opgeleverd. Adèle begon direct met de voorbereiding ervan.
Vanaf 11 februari lag de inboedel opgeslagen bij de Firma Houtgraaf en Bolsenbroek in Bloemendaal. Haarden en kachels waren in Haarlem in bewaring gegeven. Expeditiebedrijf Thoolens uit Aerdenhout verzorgde twee zendingen bagage naar Hotel de Kroon. Waarschijnlijk namen niet lang daarna Adèle Laming, haar zoon Charles en haar nicht Cécile Serruys hun intrek in Hotel de Kroon. Anna Serruys was inmiddels overleden. Ze reisden per trein vanaf Bloemendaal naar Eindhoven. De rit naar Gemert deden ze per fiets.1
Uit de gemeentelijke administratie valt op te maken dat ze pas op 8 april 1943 in de gemeente Gemert werden ingeschreven. Opmerkelijk is overigens dat op de persoonskaarten de nationaliteit onvermeld bleef. Dat gold eveneens voor de plaats van herkomst. Mogelijk heeft de ambtenaar van de burgerlijke stand hier de hand in gehad. Zoveel is zeker, door de verhuizing verdween iedere schriftelijke verwijzing naar hun Engelse nationaliteit uit de gemeentelijke administratie. In Gemert waren ze veilig, niemand kende hun voorgeschiedenis of achtergrond. Ze deden zich voor als verdreven ‘Hollanders’, met Nederlandse persoonsbewijzen in het bezit van weinig goederen.
Uit bewaard gebleven kasboekgegevens blijkt dat ze uit de Gemertse gemeentekas de verhuiskosten vergoed kregen. Daarnaast ontving Adèle Laming uit dezelfde bron periodiek een bedrag als tegemoetkoming in de kosten voor opslag van de boedel.2 Dat burgemeester Van Hövel tot Westerflier in de tussentijd was vervangen door NSB-burgmeester Jules
Vogels, viel hen aanvankelijk wat rauw op het lijf. Ze hebben daar echter geen last van gehad.
De familie Wijn
Vanaf het begin werden de Lamings en Cécile Serruys warm binnen de familie Wijn opgenomen. Het gezin van Jan en Betje Wijn-Corstens telde dertien kinderen en vooral Charles voelde zich er prima thuis. Ze namen deel aan de familiefeesten en werden om raad gevraagd. Het vertrouwen was wederzijds. Adèle had Jan Wijn sr. en de oudste zonen Jan en Harrie over haar achtergrond ingelicht. Ook vertrouwde ze haar kostbaarheden – familietafelzilver, juwelen, Engelse gouden pond-munten – toe aan de hoteleigenaar. Die droeg zijn zonen Harrie en Jan op deze ‘schat’ in de kippenren te begraven.
Adèle beschikte over voldoende financiële middelen. De Amsterdamse notaris J. Zwart, steun en toeverlaat toen ze weduwe werd, zorgde daarvoor. Samen met zijn vrouw logeerde hij enkele keren in De Kroon en hij regelde dat haar maandelijks inkomen buiten het zicht van de bezetter bleef. Daarnaast ontving ze periodiek via de gemeente Bloemendaal van de Wehrmacht huur voor haar achtergelaten woning in Aerdenhout.
Ze verbleven in Hotel de Kroon op basis van halfpension. De broodmaaltijden regelden ze zelf. De warme maaltijden werden door dochter Jaantje verzorgd. De Lamings roemden haar kookkunst. In deze tijd van schaarste lukte het haar steeds weer de meest verrukkelijke maaltijden te bereiden. Overigens, echte schaarste kende de familie Wijn niet. De oudste zoon Harrie die samen met zijn vrouw de winkel in galanterieën speelgoed en huishoudelijke artikelen dreef, trok vrijwel dagelijks met paard en tweewielige wagen vol handelswaar in de wijde omgeving langs boerderijen. Voor het overgrote deel ruilde hij zijn goederen tegen etenswaren. Daarnaast hadden de Wijn’s extra mogelijkheden voor ruilhandel vanwege de beurs die wekelijks op maandag in De Kroon werd gehouden.
De toen 15-jarige zoon Charles die in de derde klas van het gymnasium zat, was bij aankomst in Gemert schoolloos. Deze vorm van onderwijs
was er in de naaste omgeving niet. Jos Wijn, toen rond de 20 jaar – zat min of meer in hetzelfde schuitje. In 1942 had hij zijn priesteropleiding aan het noviciaat van de Congregatie van de Heilige Geest in Gennep afgebroken. Nadat hij weer thuiskwam, blokte hij deels in zelfstudie voor zijn staatsexamen gymnasium.
Samen aan een lange schragentafel gezeten, probeerde Charles de stof voor het derde leerjaar af te ronden. Op het kasteel kreeg hij bijles in Grieks en Latijn van pater Martin Bodewes en meester Vrins was hem behulpzaam met algebra. Bij aanvang van het nieuwe schooljaar 1943/1944 ging Charles vanuit Nuenen naar het Lorentz Lyceum in Eindhoven. Zijn moeder had voor hem in Nuenen bij de familie Van Hardenbroek een onderkomen geregeld. Op de vrije woensdagmiddagen en weekeinden kwam Charles op de fiets naar Gemert. Begin 1944 – met de schoolsluitingen in Eindhoven – kwam hij weer naar Gemert en hervatte er de lessen op het kasteel.
Adèle Laming kende buiten de familie Wijn weinig andere Gemertenaren. Met Nono Bijvoet wisselde ze wel eens bezoekjes uit. Ook met Gien van Rooij, die tegenover De Kroon bij het distributiekantoor werkte en die zeer bedreven was in het achterover drukken van pakken voedselbonnen, had ze regelmatig contact. Op de pastorie waar ze de kapelaans Engelse les gaf, was Adèle een graag geziene gast.
Van tijd tot tijd logeerde haar nicht Liline Wabled, een dochter van haar oudste zus, bij haar in De Kroon. Liline was Française en zat min of meer gevangen in Nederland. Bij het uitbreken van de oorlog verbleef ze op het Hiltsven in Moergestel, waar haar oom Johnny Haslinghuis woonde. Ook Noëlle van Alphen, de dochter van een eng bevriend echtpaar kwam tussentijds naar De Kroon. Na de dood van haar moeder zocht Noëlle bescherming bij Adèle. Zeer tegen de zin van haar vader voelde Noëlle zich namelijk aangetrokken tot het katholieke geloof. Toen er hierover aanhoudend conflicten waren, vluchtte ze naar Gemert waar Adèle voor haar een onderdak vond bij een boerderij aan de Lodderdijk.
(wordt vervolgd)
NOTEN:
1) Gemeentearchief Gemert-Bakel AG.004: 502: Rekeningen van uitgaven in 1943
2) idem
3) Hermens, A.: RAF Lancaster LL779 en de zilveren armband, zp, 2005
Met dank aan Charles Laming, Martin Heesakkers, Mariet Adriaans, pater Martin Bodewes CSSp, wijlen Dientje Wijn-Rooijmans, Jos Wijn, Jo van Lieshout-Adriaans, Marietje van Lieshout-Bevers, Piet Beekmans, Ruud Wildekamp en medewerkers Gemeentearchief Gemert-Bakel.
Bekijk PDFGH-2008-02 Een naoorlogs vliegtuigongeval bij Elsendorp
Ruud Wildekamp
Rond het middaguur van zaterdag 21 juni 1947 was het slecht weer in oostelijk Noord-Brabant. Zeer laag hangende en zware bewolking. Eigenlijk meer een dichte mist. Het regende nog net niet maar als je lang buiten werkte werd je toch nat. Dat ondervonden ook Theo Hubers en zijn vader Koos Hubers. Beiden werkten op hun bietenveld aan het Keizersven te Elsendorp. Door de mist hoorden de beide Hubers een zacht gebrom dat snel luider werd. Vanuit de richting Stichting naderde een laagvliegende formatie vliegtuigen, maar door de mist was verder niets te zien. Vader en zoon zeiden nog tegen elkaar, “die vliegen toch wel erg laag”! Op hetzelfde moment was er een enorm lawaai schuin voor hen maar veel was er niet te zien. Lopend in de richting van het geluid zagen ze wat ze al vermoedden. Een van de vliegtuigen, wij dachten een Spitfire, was tegen de grond geslagen en geheel vernield. Het wrak lag in een weiland van Lou van Hees aan het Keizersven 32. De piloot, nog vastgegespt in zijn stoel, was uit het toestel geslingerd en daarbij deerlijk verminkt. Het was vreselijk om te zien. Toon Martens, die waarschijnlijk ook aan het werk was op het land, heeft nog enkele lichaamsdelen bijeengeraapt.
Na enige tijd kwam de Adjudant Willem Schell van de Rijkspolitiepost Gemert ter plaatse. Hij kon niet meer doen dan vaststellen dat de piloot was overleden en het waarschijnlijk een buitenlands militair vliegtuig betrof. Daarmee was voor Elsendorp en de gemeente Gemert de kous af. Door toedoen van Engelse militairen werden het lijk en de restanten van het vliegtuig opgehaald en heel langzaam werd vergeten wat aan het Keizersven was gebeurd. Het neerstorten van vliegtuigen gedurende de oorlog had meer indruk op de dorpsbewoners gemaakt. De Gemertse Courant, de voorloper van het tegenwoordige Gemerts Nieuwsblad wist in haar uitgave van 27 juni 1947 niet meer te berichten dan dat bij Elsendorp een Engels Tempest vliegtuig was neergestort en dat de piloot daarbij om het leven was gekomen.
De overige vliegtuigen van de formatie zijn doorgevlogen naar het vliegveld Eindhoven, dat toen nog gedeeltelijk door de Royal Air Force (R.A.F.), de Britse luchtmacht, werd gebruikt. Daar werden de militaire autoriteiten op de hoogte gebracht van het verongelukken van hun collega, de 23-jarige Peter Cordon Hickson, Pilot II (sergeant-vlieger) bij het 16 Squadron, gelegerd op het vliegveld Fassberg in Duitsland. Deze eenheid maakte deel uit van het Britse bezettingsleger in Duitsland (British Armed Forces of Occupation).
Het dagboek van het squadron maakt op deze ongelukkige 21e juni melding van het feit dat Hickson, op weg naar Eindhoven, in de omgeving van Gemert verongelukte. De overige vijf vliegtuigen van de formatie, gevlogen door de commandant Squadron Leader (Majoor) Usher, de Flight Lieutenants (Kapitein) Allen, Scarff en Tarelli en Pilot II Pratt, landden behouden te Eindhoven. Daar werd getankt en in de middag doorgevlogen naar de basis Middle Wallop, bij Andover, in Engeland. Daar moesten, in de dagen daarop, demonstraties schieten en bombarderen worden gegeven.
Daags na het ongeval vertrok een ambulance uit Fassberg naar Eindhoven. Met behulp van R.A.F.-personeel uit Eindhoven werd het wrak gelokaliseerd en het stoffelijke overschot geborgen en geïdentificeerd. Als vertegenwoordiger van het Nederlandse gezag was adjudant Schell daarbij aanwezig. Nadat hem de identiteit van de overledene bekend was, heeft Schell aangifte van het overlijden gedaan bij de afdeling burgerlijke stand van de gemeente. De overledene werd overgebracht naar Fassberg en uiteindelijk begraven op het oorlogskerkhof van Becklingen. Het wrak van de Hawker Tempest Mk. II, met het serienummer PR839, werd geruimd door de No.3 Base Recovery Unit van Fassberg. Tegelijk met deze ruimploeg was ook een Commissie van Onderzoek naar Elsendorp gekomen. Deze stelde vast dat het vliegtuig met vol vermogen in de grond moest zijn gedoken en dat de vlieger geen enkele kans had om het toestel tijdig te verlaten (de Tempest II was niet uitgerust met een schietstoel).
Uit het verslag van de commissie van onderzoek laten zich de gebeurtenissen goed reconstrueren. Gepland voor deze dag stond een
vlucht van zes Tempest jagers van Fassberg, via Eindhoven, naar Middle Wallop. Op het vliegveld Eindhoven diende brandstof te worden ingenomen voor de verdere vlucht. In de morgen van die dag werd vluchtleider Usher, telefonisch geïnformeerd over het weer op de route. Dit gebeurde telefonisch omdat de telex kapot was. Boven het westelijke deel van de Britse bezettingssector hing een warmtefront met een wolkenbasis tussen de 270 en 350 meter. Het zicht bedroeg 2.000 tot 3.000 meter. Meer naar het westen bevonden zich twee koudefronten. Hierin zouden de wolkenbasis en het zicht grotendeels gelijk blijven.
Gezien deze weercondities besloot de leider de formatie in drie kleinere groepen, van telkens twee vliegtuigen achter elkaar, op te splitsen. Deze dienden gezamenlijk, in een V-vorm, op lage hoogte onder de wolken door te vliegen. Nadat de Rijn was gepasseerd verslechterde het weer aanmerkelijk. Gedwongen door het slechte zicht liet Usher zijn formatie dichter bijeen vliegen om zichtcontact te behouden. Boven de Maas werd het zicht nog slechter maar Usher besloot de gekozen vlieghoogte aan te houden en leidde zijn formatie de dichte wolkenmassa in. Kort nadat hij de wolken invloog, brak Hickson omhoog uit de formatie. Daarbij maakte hij een rol en dook zo de grond in. De commissie concludeerde dat hij gedesoriënteerd moet zijn geraakt en niet op zijn instrumenten heeft vertrouwd. Door de commissie werd een getuige gehoord, waarvan niet méér bekend is dan dat hij uit Uden kwam. Deze vertelde dat het vliegtuig van Hickson de vleugel van een andere Tempest uit de formatie zou hebben geraakt. Daarna zou het tegen de grond zijn geslagen, nog even doorgegleden en geëxplodeerd. Gezien de slechte zichtcondities zou dit zeker mogelijk zijn geweest. Ook de dochter van Van Hees, Martina (Stien), meldde aan ondergetekende dat mogelijk twee van de toestellen waren gebotst. Waarschijnlijk is dit echter niet. Het tweede toestel zou bij een botsing ten minste een beschadiging hebben opgelopen en zeker niet in staat zijn geweest om in de middag de reis naar Engeland te vervolgen. Het dagboek van het squadron maakt ook geen melding van een botsing tussen twee toestellen.
Desoriëntatie van piloten van eenpersoons jachtvliegtuigen was een vaker voorkomend verschijnsel in die dagen. Gedurende de oorlog had het
merendeel van de vliegers, getraind onder visuele condities, overwegend operationele missies gevlogen gedurende de dag en alleen als het weer goed was. Aan instrumentvliegen was nauwelijks aandacht besteed omdat het front een steeds snellere aanvoer van piloten vroeg. Ook onze eigen Koninklijke Luchtmacht kent uit het begin van de jaren vijftig van de vorige eeuw, meerdere ongevallen die toe te schrijven waren aan desoriëntatie van de vlieger. “Vertigo” is hiervoor de benaming in het vakjargon van de luchtmacht. Tegenwoordig komt dit, door een geheel ander training- en oefenprogramma, nauwelijks meer voor.
BRONNEN:
-The National Archives, Kew, Verenigd Koninkrijk, Air 27/2399, Operational Record Book, 16 Squadron.
– Gemeentearchief Gemert-Bakel, Gemertsche Courant, dd 27.6.1947.
– Gemeentearchief Gemert-Bakel, Overlijdensregister 1947, aangifte nr.43, dd 25.6.1947
– Brief Ministry of Defence, Air Historical Branch 2 (R.A.F.) aan R.H. Wildekamp, dd 5.2.2008
– Telefoongesprek M. Thomassen-Van Hees, Handel met R.H. Wildekamp, dd 11.1.2008
– E-mail Royal Air Force Museum aan R.H. Wildekamp, dd 6.2.2008
– E-mail Th. Hubers, Elsendorp aan R.H. Wildekamp, dd 11.1.2008
Bekijk PDFGH-2008-02 Een bijzonder schilderij in Soerendonk
Martien Verbruggen
Het ontstaan van de parochie Soerendonk
Soerendonk, voor insiders ‘Zoerik’, schrijft sinds mei 2007 geschiedenis als ‘het leukste gat van Nederland’. Maar Soerendonk kent ook oude geschiedenis. Zo had het heel lang geleden, al in 1443, een eigen kapel, toegewijd aan de heilige Maagd en aan Joannes de Doper. Aan deze kapel is zelfs een tijd lang een rector verbonden geweest.
Na de Vrede van Munster in 1648 werd die kapel voor de katholieke eredienst gesloten en moesten de katholieken van Soerendonk voortaan op Weerter grondgebied ter kerke (nb Weert hoorde toen tot de Spaanse Nederlanden, het latere België – red.). In 1684 kregen ze ’tot aller genoegen’ verlof voor een schuurkerk op Den Heuvel, precies 100 jaar later gevolgd door een tweede nabij de huidige kerk. De kapelaan van Maarheeze kwam daar op zon- en feestdagen en later ook door de week de mis opdragen en de sacramenten toedienen. Maar men wilde meer: op 22 mei 1789, zonden de voornaamste ingezetenen van Soerendonk een verzoekschrift aan de Raad van State om een zelfstandige parochie te mogen vormen. Op advies van vicaris Aerts in Den Bosch werd dat verzoek afgewezen. Tijdens de Bataafse Republiek, tussen 1795 en 1798, werd het nog eens geprobeerd, en in 1811 en 1812 weer, telkens zonder resultaat.1 Toen in 1819 opnieuw een verzoekschrift aan vicaris Van Alphen werd gericht, stonden de kansen gunstiger, nu Soerendonk inmiddels (in 1810) een zelfstandige gemeente was geworden. Daarbij deed de gewezen maire Leonard Boelens de toezegging de grond voor pastorie en tuin gratis beschikbaar te stellen, terwijl Math. Damen, pachter van de Cranendonkse Hoef, zou zorgen voor het bakken van de stenen. Van de kant van de parochie Maarheeze kwam er geen verzet: de sinds 1817 nieuwe pastoor van Maarheeze, Waltherus van Abeelen, en de inwoners van Maarheeze waren zo overtuigd van de billijkheid van de Soerendonkse beweegredenen ‘dat zy by eene eventueele scheyding zig verklaerden te berusten’. De vicaris besloot nu Soerendonk ‘int kerkelyke
van Maerheze aftescheyden en eenen afsonderlyken herder over de zelve te stellen’. Vanuit Schijndel richtte hij bij brief van 22 oktober 1819 de parochie Soerendonk op. De jaarlijkse inkomsten van de nieuwe pastoor werden vastgesteld op 250 gulden naast die van de omgangen in koren, boter, eieren en inkomsten uit de verschillende diensten. De oprichting van de parochie werd namens de inwoners goedgekeurd door de kerkmeesters Wilhelmus Boelens en Peeter Baekens.2
De eerste pastoor van Soerendonk
Als eerste pastoor van de nieuwe parochie werd – niet geheel toevallig – Albertus Henricus Verhofstadt uit Gemert benoemd. Hij was namelijk al van 1800 tot 1806 kapelaan geweest in Maarheeze, had als zodanig ook in de Soerendonkse schuurkerk dienst gedaan en was daar dus geen onbekende.
Albert werd op 17 maart 1769 geboren als derde in een gezin van tien kinderen van de Gemertse biertapper en schepen Gijsbertus Verhofstadt en zijn tweede vrouw Anna Maria Godefridus van der Heijden. Na zijn studies aan de Latijnse School in Gemert en het seminarie Ruremonde3, werd hij op 12 augustus 1798 te Emmerich priester gewijd door de bisschop van Roermond, Joannes Baptista, baron van Velde de Melroy. Emmerich was in die tijd het verzamelpunt van een groep uitgeweken edelen en hun aanhangers, abten en bisschoppen, die aanstuurden op herstel van het Ancien Régime, en het is goed mogelijk dat daar ook een ‘nood-seminarie’ bestaan heeft voor gevluchte seminaristen die hun studies niet in normale omstandigheden hebben kunnen beëindigen.
Na zijn wijding was Albert Verhofstadt korte tijd assistent in Nistelrode, waarna hij, zoals gezegd, van 1800 tot 1806 kapelaan was te Maarheeze4. Vervolgens was hij 13 jaar lang pastoor van Hulsel5, en in oktober 1819 volgde zijn benoeming tot pastoor van de nieuwe parochie Soerendonk. ‘De Eerw. Heer Verhofstadt (van Gemert) komt den 24 october hier als pastoor’ zo meldt het parochie-memoriale. Nog datzelfde jaar begon hij met de bouw van een pastorie tegenover de schuurkerk, grotendeels uit giften van de bevolking, en o.m. een aanzienlijke bijdrage van de
protestantse heer van Helmond, C.F. Wesselman, eigenaar van de tienden te Soerendonk.
Als kerk bleef voorlopig de bestaande schuurkerk fungeren. Mogelijk liep de bouw van een nieuwe kerk vertraging op als gevolg van de Belgische opstand. Hoe dat ook zij, men dacht alvast na over de te kiezen patroon van de nieuwe parochie en de viering van het feest van de kerkwijding. Omdat de schuurkerk nooit door een bisschop was geconsacreerd, kon en mocht men het feest van de wijding daarvan niet vieren. En wat de patroon betreft, gingen er stemmen op om ‘Joannes de Doper in zijn onthoofding’, de patroon van de oude kapel van 1443 te nemen. Reeds in 1804 had men vanuit Rome relikwieën van die heilige ontvangen.6 Vicaris van Alphen maakte echter aan alle onduidelijkheid een einde in een brief van 30 januari 1820 aan pastoor Verhofstadt, waarin hij schreef: ‘Maar zoals ge van oudsher het feest verkregen hebt als metgezel van de pastoor van Maarheeze, zo kunt ge doorgaan de kerkwijding van de kerk van Maarheeze te vieren, welke altijd de moederkerk is geweest…’. Ten aanzien van de patroon kon de vicaris kennelijk niet anders beslissen dan die van de moederkerk (de heilige Gertrudis) te vieren. Als doekje voor het bloeden voegde hij er aan toe: ‘Behoudt de H. Joannes de Doper als tweede patroon’. Pastoor Verhofstadt legde zich hierbij neer. Onder de brief van Van Alphen noteerde hij: ‘Maarheze eert de S. Gertruy als patronesse op den 17 maart en kerkweyding op den eersten sondag naar den eersten october. Ergo Sourendonk ad idem’.7
Een nieuwe pastoor en een nieuwe kerk
Aan de bouw van een nieuwe kerk kwam pastoor Verhofstadt niet toe. In de loop der jaren was de verhouding met de plaatselijke bevolking, althans met enkele boeren, zodanig verslechterd dat hij zich gedwongen zag in 1832 afstand te doen van de parochie. De op dat moment als apostolicus vicaris fungerende Henricus den Dubbelden benoemde daarop op 3 oktober 1832 de uit Leende afkomstige W. Bax als zijn opvolger.8 Over de affaire Verhofstadt schreef Bax later in de parochiekroniek: ‘Als ik pastoor werd, hoorde ik uit den mond van Verhofstadt dat sommige boeren de baas speelden, dat hij niet meer wist wat aanvangen, en
daarom afstand deed. Mijn voorzaat… die sukkelaar was bedrogen doordat een ander zijn belofte niet stondt, wist niet waar henen, daarom liet ik hem nog 5 weken bij mij’.
Pastoor Bax kreeg van Den Dubbelden als opdracht mee, om een nieuwe kerk te laten bouwen. De oude middeleeuwse kapel bestond nog wel, maar was in slechte staat. Het gebouw werd in 1836 afgebroken en de stenen gebruikt voor de fundamenten van de nieuwe kerk. Toen deze op 29 augustus 1838 in gebruik werd genomen kon de nabijgelegen schuurkerk worden afgebroken.9 Intussen werd, al vanaf april 1834, dus nog vóór met de bouw van de nieuwe kerk was begonnen, alsnog Sint Jan’s Onthoofding, de patroon van de oude kapel, gevierd als patroon van de Soerendonkse parochie.
Een schilderij van Sint Jan’s Onthoofding in de nieuwe kerk
Wat zou er nu mooier zijn dan dat er in de nieuwe kerk een afbeelding zou komen te hangen van de patroonheilige, in casu Sint Jan’s Onthoofding! En die kwam er ook, meer dan waarschijnlijk dankzij bemiddeling van voormalig pastoor Verhofstadt. Daarover aanstonds meer, maar nu eerst het betreffende schilderij. Daarover schreef pastoor Bax in 1838 in het memoriaal: ‘… ook is een voorname weldoener geweest uit onze gemeente Cornelis Bakens die in 1837 gestorven is, welke f100,- heeft gegeven om een schilderij in den hogen autaar te plaatsen, daar men nog f50,- bijgegeven heeft, door Wintelrode vervaardigd (die tegenwoordig te Gemert woont) met die van de kleine autaars’. Het onderhavige schilderij – onderwerp van dit artikel – bestaat nog steeds, maar de schilderstukken voor de vroegere zij-altaren waarvan in het memoriaal sprake is, zijn niet meer aanwezig.10
Wie was Wintelrode? Aan vader Johannes en zoon Nicolaas Winteroy – zoals de naam werkelijk luidde – heeft pater Pennings destijds een uitvoerig artikel gewijd in Gemerts Heem.11 Een paar relevante gegevens uit dat artikel willen we in herinnering brengen.
Vader Johannes Winteroy werd omstreeks 1760 geboren te Diessen en trouwde met Elisabeth van Spyck. Van beroep was hij kuiper, maar hij was tevens amateurschilder. Vanaf 1814 was hij werkzaam in Tilburg en
in 1833 is hij naar Goirle vertrokken. Op tentoonstellingen in Haarlem (1825) en Den Haag (1827) exposeerde hij o.a. een schilderij van… de Onthoofding van Johannes. Iets om even vast te houden.
Zoon Nicolaas Winteroy werd geboren te Waalwijk op 13 mei 1803. Toen hij 4 mei 1839 in Uden met Maria Elisabeth van den Grootenakker trouwde, woonde vader Johannes (toen bijna 80 jaar oud) net als Nicolaas in Gemert, maar of ze tegelijk naar Gemert zijn gekomen is niet met zekerheid te zeggen. Nicolaas was op zijn trouwdag 35 jaar en van beroep kunstschilder. Ze woonden in Gemert aanvankelijk in de Nieuwstraat, maar als op 13 april 1842 hun derde kind wordt geboren, wonen zij in de toenmalige Kerkstraat. Ze krijgen acht kinderen. Het gezin Winteroy verliet Gemert op 27 mei 1882 om te gaan wonen in Gilze-Rijen. Na de dood van zijn vrouw ging Nicolaas naar zijn zoon Alphonsus, onderwijzer in Lith, waar hij op 5 december 1890 op 87-jarige leeftijd overleed.
Nicolaas Winteroy bezocht de kunstacademie in Antwerpen en schilderde in de stijl van Rubens laat-romantisch. Voor de kerk van Gemert schilderde hij rond 1865 een complete kruisweg. Het Gemertse gemeentearchief beschikt over een portret van Mgr. den Dubbelden van zijn hand. Uit dezelfde tijd hangt er van de Gemertse kunstschilder in de pastorie van De Mortel een portret van rector Corstens met op de achtergrond de oude kerk van De Mortel, en zo vindt men in de kerk van Milheeze een portret van pastoor Scheutjes, de eerste pastoor van Milheeze.12 Voor het overige van hem bekende werk verwijs ik naar het artikel van pater Pennings.11 En daar is dan nu het schilderij in de Soerendonkse kerk bijgekomen. In de ‘Inventaris van het kerkelijk kunstbezit van het bisdom Den Bosch’ staat Nicolaas Winteroy althans als de maker vermeld. Heel even moest ik echter ook denken aan het eerder genoemde schilderij van vader Johannes Winteroy over hetzelfde onderwerp. Zou dat misschien het bewuste schilderij kunnen zijn? Nee, dat zal toch niet… Of toch?
Meer over het schilderij
Het rooie-oortjes verhaal van de ontrouwe Herodes Antipas, zijn overspelige maitresse Herodias en haar uitdagend dansende dochter
Salomé, en de voor Johannes de Doper fatale afloop ervan heeft door de eeuwen heen zeer tot de verbeelding gesproken.13 Vele kunstenaars hebben zich door het thema laten inspireren. Talloze parochies – ook in onze streken – hebben Sint Jan’s Onthoofding als patroon gekozen en – mirabile dictu – zijn hoofd(en) of delen daarvan vonden hun weg naar tal van heiligdommen over de hele christelijke wereld. Hij wordt aangeduid als Sint Jan op de Schaal, of in het Latijn: Joannes-in-Disco, waarbij je niet meteen aan het Handelse uitgaanscentrum Time Out hoeft te denken.
Het schilderij van Winteroy in de kerk van Soerendonk laat het bloedige verhaal van de onthoofding van Joannes in al zijn gruwelijkheid zien. Sterker nog, de schilder heeft zich de in kunstkringen niet ongebruikelijke vrijheid veroorloofd door in één tafereel zelfs twee scenes uit te beelden die in tijd en plaats uit elkaar liggen, namelijk de onthoofding in de gevangenis en de aanbieding van het hoofd aan Salomé in het paleis van Herodes.
Nu iets over het doek zelf. Het schilderij van Winteroy hangt weliswaar nog steeds in de kerk van Soerendonk, maar het is voor het publiek niet meer zichtbaar. Hoe dat kan? Toen men in 1998 het 170 bij 150 cm metende doek wilde laten restaureren, is er op verzoek van het Bouwbureau van het bisdom Den Bosch een onderzoek ingesteld naar de staat waarin het schilderij zich bevond. Die bleek dermate slecht te zijn (zie bijgaande foto’s) dat werd geadviseerd om af te zien van restauratie, omdat zulks eerder zou leiden tot verdere afbreuk van de kwaliteit. Het adviesrapport stelde dat het schilderij weinig kunst- of historische waarde had, maar dat de emotionele waarde daarentegen zwaarwegend was. Daarom werd geadviseerd het doek ‘passief te laten conserveren’, zoals dat heette. Aldus werd besloten.
Allereerst werd het schilderij in olieverf gekopieerd. Vervolgens werd het origineel vakkundig geconserveerd en ingepakt. Tenslotte werd de (niet zo mooie) kopie in de gerestaureerde originele lijst geplaatst met het ingepakte origineel erachter. Hiermee zijn twee doelen bereikt: het tafereel van Sint Jan’s Onthoofding is nog steeds te zien en het ingepakte origineel is goed geconserveerd en dient tevens als isolerende buffer tussen schilderij en muur.
Waar bleef pastoor Verhofstadt?
We hebben beloofd nog even terug te komen op pastoor Albert Verhofstadt, omdat hij zeer waarschijnlijk de hand heeft gehad in de aanschaf van het schilderij van Winteroy. Na zijn vroegtijdige vertrek uit Soerendonk nam hij zijn intrek in de voormalige Hermitage, thans bekend als Achelse Kluis. Even iets over die hermitage. In 1684 richtte Peter van Eynatten in een oude schuurkerk een hermitage (kluis) op, die in de Franse tijd werd ontbonden. De nieuwe eigenaar, baron van Tuyll van Serooskerken verhuurde de kluis daarna aan drie pachters. Een van hen, Jan Deelen, betrok het eigenlijke klooster en maakte er een groot logement van met afspanning en hoeve. Vanaf 1832 woonde Verhofstadt bij hem boven. In een kerkelijk verslag van 13 oktober 1833, bewaard in het archief van het bisdom Luik, lezen we: ‘De Eerwaarde Heer Verhofstad, een bejaarde man van 65 jaar en invalide en van goede faam, draagt hier, met verlof van de bisschop, op feestdagen de mis op en geeft godsdienstonderricht in de huiskapel van het oude klooster in de kluis (9 november 1832 had hij hiertoe verlof ontvangen voor de tijd van twee jaren)’.14
In 1845 kochten de Trappisten van Westmalle de verlaten Achelse Kluis en op 19 maart 1846 werd hun priorij in Meersel verlaten en overgebracht naar de Achelse Kluis. In zijn kroniek schrijft Dom van Moock, de eerste prior van Achel, hierover: ‘Middelerwijl moest onze huisraed en een grote hoeveelheid hout overgevoerd worden, waerin ons kosteloos met de grootste welwillendheid de hand geleend werd door de ingezetenen van Soerendonck, zodat wij bij onze overtogt slechts een rijtuig nodig hadden voor het keukengerief hetwelk wij daags te voren nog gebruikt hadden’. De inwoners van Soerendonk zullen ook bij het installeren geholpen hebben.15
Wanneer Albert Verhofstadt de Achelse Kluis heeft verlaten weten we niet precies, maar Van Moorsel (zie noot 14) veronderstelt dat dit in 1845 of 1846 is geweest. Wellicht heeft deze kronikeur Albert’s vertrek in verband gebracht met de komst van de Trappisten. Hoe dan ook, hij heeft daarna zijn intrek genomen in het huis van voormalig drossaard-notaris
Jan Mathijs Clercx op het landgoed Hobos in Overpelt. Albert staat niet vermeld in het Overpeltse bevolkingsregister dat begint in 1830, maar we vinden hem wel in de volgende beschikbare registers, die van 1846.
De in 1840 overleden Clercx was luitenant-drossaard van het ambt Stokkem-Bree. Daarnaast was hij schepen, notaris en jeneverstoker. Maar hij is vooral bekend geworden – voor sommigen berucht – als de grote bestrijder van de bende van de Bokkenrijders. Albert Verhofstadt en Jan Mathijs Clercx moeten elkaar goed gekend hebben, misschien zelfs dik bevriend zijn geweest. Aan de betrekkingen tussen beiden heeft Willem Hendriks uit Overpelt een artikel gewijd in de Aa-kroniek.16 Hij voert deze terug op het feit dat er in beide families banden bestonden met de Duitse Orde. De familie Clercx via Aldenbiezen, de familie Verhofstadt via de Gemertse studiebeurzen. Andere mogelijke verbindingen tussen beide families kunnen gezocht worden via Emmerich, Stokkem en Thorn. Nader onderzoek geeft wellicht uitsluitsel of er misschien zelfs een familiale band heeft bestaan, zoals Hendriks voor mogelijk houdt. Het valt aan te nemen dat Albert Verhofstadt op het Hobos, net als op de Achelse Kluis, pastoraal werk heeft verricht. Ook weten we dat op de jeneverstokerij van het Hobos twee uit Soerendonk afkomstige inwonende knechten werkten, die via pastoor Verhofstadt aangeworven kunnen zijn.
Een en ander laat zien dat pastoor Verhofstadt na zijn vertrek uit Soerendonk steeds goede betrekkingen met het dorp is blijven onderhouden en dat het dus ook niet zo vreemd is om te veronderstellen dat hij bij de aanschaf van het schilderij van zijn oud-plaatsgenoot Winteroy een rol speelde.
Albert Verhofstadt overleed in Overpelt op 26 april 1851. Aangifte werd gedaan door vrederechter Charles Clercx, zoon van de drossaard. Tot zover het verhaal van een Gemerts schilderij en een Gemertse pastoor in Soerendonk.
NOTEN:
1. S.H. Winkelmolen, ‘Budel en Cranendonk, voorheen en thans’, p. 361-362.
2. J.G.M. Biemans, ‘Soerendonck wolde op haer selve zijn; pogingen tot oprichting van een afzonderlijke parochie Soerendonk 1692-1819’, Aa-kroniek 192, no.2, p. 94-97.
3. G.v.d. Elsen, ‘Geschiedenis van de Latijnsche School te Gemert’, p. 346, Naamlijst geestelijken die te Gemert na 1750 studeerden; J.A. Coppens, ‘Nieuwe beschrijving van het Bisdom van ‘s-Hertogenbosch’, deel IIIa, p.434.
4. L.H.C. Schutjes, ‘Geschiedenis van het Bisdom ‘s-Hertogenbosch’, deel V, p.6.
Coppens, a.w., deel IIIb, p. 391.
5. Schutjes, a.w., deel IV, p. 649, Coppens, a.w., deel IIIb, p. 135.
6. S.H. Winkelmolen, a.w., p. 363 en 398, noot 5.
7. Vermeldenswaard is nog dat van 1827 tot 1830 Albert in Soerendonk assistentie genoot van zijn neefje Godfried Jan Verhofstadt, zoon van Albert’s broer Willem, later pastoor van Riethoven.
8. Henricus den Dubbelden was van 1800 tot 1834 pastoor te Gemert. De laatste jaren in een dubbelfunctie omdat hij in 1831 werd benoemd tot apostolisch vicaris van het bisdom Den Bosch. Het gemeentearchief heeft een portret van hem, geschilderd door… Nicolaas Winteroy! Zie: ‘Commanderij Gemert, beeldend verleden’, p.112.
9. Zie noot 2.
10. De ‘herontdekking’ van dit van oorsprong Gemertse schilderij danken we aan mevrouw Annie Staals-Jacobi van Heemkundekring De Baronie van Cranendonck.
11. M.H.J. Pennings, ‘Nicolaas Winteroy, een kunstschilder, die in Gemert leefde en werkte’, Gemerts Heem nr.40, herfst 1970, p. 3-9.
12. T.Thelen, Langs velden en wegen, Gemert 2006, p.66
13. Voor wie het verhaal nog eens wil lezen: zie het evangelie van Mattheus, hoofdstuk 14, vers 1 tot 12.
14. H.G. van Moorsel, ‘Kronijk van Heeze’, p. 64. Zie ook: Domien de Jong, ‘Momenten uit drie eeuwen kluishistorie’, p. 69-70 en ‘De Achelse Kluis, 1846-1946, ontstaan, groei en leven’, p. 12 en 21 e.v.
15. H. Jaspers, ‘Betrekkingen van Soerendonk en de stichting van de Achelse Kluis’, Aa-kroniek, jrg. 11, 1992, nr.3, p. 155-157. In een brief voegt de auteur hier nog aan toe: ‘De naam Verhofstadt komt weliswaar niet voor in het artikel, doch het is niet zo moeilijk om te veronderstellen dat die goede betrekkingen tussen Soerendonk en de Achelse Kluis zijn ‘veroorzaakt’ door emeritus pastoor Verhofstadt, die hier verbleef’.
16. Willem Hendriks, ‘Pastoor Verhofstadt van Soerendonk en zijn connecties met drossaard Clercx van Overpelt’, Aa-kroniek (uitg.: Heemkundekring De Baronie van Cranendonck), jrg 23, nr.1, 2004, p.28-32.
Bekijk PDFGH-2008-02 Asperges en aardbesien van Borret
Ad Otten
Aan ‘Wikipedia’ ontlenen we het gegeven dat aspergeconsumptie reeds bekend was bij de Egyptenaren enige duizenden jaren voor Christus en dat ook de Romeinen twee eeuwen v. Chr. deze kostelijke groente wel wisten te waarderen tot in de Lage Landen toe. Na de val van het Romeinse Rijk verdween de aspergeteelt echter uit Europa, maar de kennis daarvan werd levend gehouden in het Nabije Oosten, vanwaaruit door de Moren in Spanje de aspergeteelt werd teruggebracht in Europa. Vanaf de 17de eeuw is het kweken van asperges bekend in Frankrijk en dat in Nederland sedert de 19de eeuw op grotere schaal asperges worden geteeld. Het oudste hier nog bestaande gebied is dat rond Bergen op Zoom, al geldt sinds de Eerste Wereldoorlog Noord-Limburg als het belangrijkste productiegebied voor asperges. De aspergeveiling in Grubbenvorst is daarvan het centrum en de afgelopen decennia is het gewas ook in andere delen van het land doorgedrongen (bijvoorbeeld Twente en Groningen). Een groot deel van de in Nederland gekweekte asperges wordt geëxporteerd naar Duitsland. Tot zover ‘Wikipedia’…
In het hiernavolgende brengen we onder de aandacht dat de ‘asperge’ al in de 18de eeuw ook in Gemert werd gekweekt en wel door de Gemertse rentmeesteresse van het kasteel, de weduwe Maria Borret. Zij woonde met haar kroost – waaronder de latere gouverneur en eerste Commissaris van de provincie Noord-Brabant2 – in het kasteel. Vanaf 1792 was er echter een medebewoner op het kasteel in de persoon van de door de Duitse Orde nieuwbenoemde drossard Meijer. Het duurt amper een jaar en dan is er een conflict tussen beide kasteelbewoners over het gebruik van de kasteeltuin binnen de grachten. De correspondentie daarover met de landcommandeur van Alden Biezen, de eigenlijke Vrijheer van Gemert, is bewaard gebleven.1 In één van die brieven protesteert Mevrouw de Weduwe Borret als ‘ootmoedigste en gehoorsaemste dienaresse’ bij de hoogedele Landcommandeur Baron van Reischach, dat de hierboven genoemde drossard Meijer, zonder haar medeweten een verzoek heeft
geschreven naar de landcommandeur, dat behelst, om de door haar gebruikte en op eigen kosten aangelegde fruitboomgaard en onder meer “de door de ondergetekende met groote kosten over drie jaaren nieuwelings aangelegde asperjes, welke nog niet eens gestooken zijn, en aanstaande jaar juist bequaam zullen wezen”, om die grond voor gebruik toe te wijzen aan de nieuwe drossard. Daar kan en wil mevrouw de rentmeesteresse zich begrijpelijkerwijze zomaar niet bij neerleggen. Zij haalt alles uit de kast om de aan drossard Meijer reeds gedane toezegging terug te draaien. Daarom vestigt zij ook de aandacht op het (relatieve) novum van de aspergeteelt die zij in 1790 begon, en dat zij eerder ook al met de nieuwigheid3 van de teelt van ‘aardbesien’ was gestart. In een brief van 11 januari 1794 schrijft ze over die laatste kweek: Dat sijn Edele dickwils van mij vernomen heeft dat meerder als acht jaaren alle moyte hebben aangewend om mij aardbesien-planten te besorgen op (het) parceel tegens de buytegragt.
Mevrouw Borret had succes bij Mijnheer de Landcommandeur. Drossard Meijer kreeg weliswaar een veel ruimere hof binnen de grachten toegemeten, maar de ‘asperjes en aardbesien’ van de Borrets moesten ongemoeid blijven. Deze correspondentie wikkelde zich af in de herfst van 1793 en het vroege voorjaar van 1794. Lang kan de familie Borret niet genoten hebben, noch van de asperges noch van de aardbesien. In de herfst van 1794 bezetten namelijk de Fransen de Vrije en Soevereine Heerlijkheid Gemert en zij legden beslag op alle goederen van de Duitse Orde. Drossard Meijer sloeg op de vlucht en de Borrets bleven weliswaar hier, maar het kasteel werd d’n thuis van alles wat Frans en revolutionair was.
Een aantal jaren later kocht de familie Borret het vroegere huis van De la Court een pand met een hele grote tuin aan het Binderseind. Het is het pand dat wij nu kennen als Klooster Nazareth.4 Het zou me niet verwonderen dat de Borrets de kostelijke teelt van asperges (‘het witte goud van de Peel’) en van de aardbesien (‘zomerkoninkjes’) daar ter plaatse hebben voortgezet…
Hoe het ook zij, de teelt van asperges en van aardbeien was in het Gemert van de achttiende eeuw, en dat is tamelijk vroeg, in elk geval al bekend.
NOTEN:
1. BHIC ‘s-Hertogenbosch; Kommanderije Archief Gemert [KADOG] invnr.345.
2. mr. Anton J.L. Borret geb. Gemert 12.8.1782 en overleden 7.9.1858 Delft; hij was gouverneur en commissaris des konings vd provincie Noordbrabant van 1842-1856.
3. Uit Wikipedia: In de bronstijd werd de aardbei al door mensen gebruikt, maar pas vanaf de 14de eeuw werden aardbeiplanten vanuit het wild in tuinen aangeplant. In die tijd werden ze vooral gebruikt als sierplant en voor medicinaal gebruik. De aardbei zoals wij die kennen is ongeveer 200 jaar oud. In 1766 werd de aardbei voor het eerst uitvoerig beschreven door Antoine Nicolas Duchesne.
4. Zie: A. Otten, Van Kieboom tot Nazareth, in: Gemerts Heem 1998, nr.2, p.7-14.
Bekijk PDF