GH-2017-03 Serisweg – hoe een klein weggetje een keizerlijke naam kreeg

Jacques van der Velden

Was het misschien Jan Seris, die zijn visitekaartje op Esdonk bij Gemert had achtergelaten, waar stille getuigen als ‘de Seris’ en ‘de Serissteeg’ voortleven in ‘de Serisweg’? Of werd in dit kapelgehucht, uit angst voor hongersnood door misoogst, ooit Ceres, de Romeinse godin van de akkerbouw vereerd? Nu prijst dagelijks de televisiereclame ons nog muesli, havermout, en cornflakes aan, als de noodzakelijke ‘cereals’ voor een gezond leven.

Voordat de Koksedijk richting Erp de Aa kruist, kun je rechtsaf over de Handelsesteeg naar Handel. Als je in het begin van deze steeg de Peelse Loop oversteekt en meteen de eerste weg linksaf neemt ben je op de Serisweg beland. Aan de andere kant van de Landmeersche Loop in Boekel heet deze weg De Beemd. Daar ligt ook het toponiem de Beemd. Aan deze kant van de loop ligt het toponiem de Seris, dat de basis vormde voor de straatnaam Serisweg. De Serisweg verbindt Koks met Boekel. De eerste achttien kadastrale percelen van Gemert, begrensd door de Aa, de Landmeersche Loop en de Serisweg vormen het gebied de Seris. De Serisbeemden in dat gebied waren vroeger vanuit het gehucht Esdonk te bereiken via de Serissteeg (Sírrissteeght).

Seris: toponiem en familienaam
Koks is een belangrijke overgang over de Aa. Hier stond ooit het ‘Aa-huis’, het huis op de Aa. Vissers, kermisgasten, bedevaartgangers en marktkooplieden passeerden hier of legden aan bij de herberg. Ook wagens, karren en paarden stopten hier om turf over te laden in pleiten [platboomd schip]. De schuitman [schipper] voer de turf naar de brouwerijen in Den Bosch. Op de site van de heemkundekring wordt de historie van de straatnaam Serisweg als volgt samengevat: “Deze weg is genoemd naar het oud maar aldoor bekend gebleven Gemerts toponiem daar ter plaatse, de Seris, dat al voorkomt in middeleeuwse schepenprotocollen [1482: ‘de Serysbeemden aen de Aa’]”. Onder de kop ‘Gemert in de Helmondse Protocollen II’ in het Gemerts Heem [1992] maakt Simon van Wetten de aantekening: “bij Ceerys gaan de gedachten naar Koks en de daarachter gelegen Serisweg“.
We zijn nu een kwart eeuw verder en zover ik weet is er geen nader onderzoek gedaan naar de betekenis van Seris. Peter van den Elsen doet in zijn boekje: ‘Esdonk, de geschiedenis van een kapelgehucht’[1981] wel een suggestie: “Mogelijk afkomstig van Ceres, een Romaanse godin van de landbouw of van Jan Serys, of het moet zijn dat Jan naar zijn land werd genoemd.” Ik ga nu een poging wagen om dit raadsel te ontrafelen. Ik begin bij [1482]. In die tijd sprak men van “de Serysbeemden aen de Aa”. Topografische kaarten laten zien dat deze beemden aan de Boekelse kant verder doorlopen. Nu zal het voor de meesten wel duidelijk zijn dat een beemd een hooi- of weiland is, maar wat is nou de betekenis van Seris?

Volgens de Nederlandse archieven [archieven.nl] komt Seris vrijwel uitsluitend voor in de Meierij van ‘s Hertogenbosch. Alleen in Heesch en Nuland als toponiem, maar in andere plaatsen ook als voor- en of familienaam. Als toponiem betreft het bos- en akkerpercelen terwijl het in Gemert om beemden gaat. Omdat ik Seris niet terugvond in de bekende toponiemen-verzamelingen, bleef niets anders over dan te zoeken naar een persoonsnaam. Tot mijn grote verbazing kwam ik uit bij Caesar, beter bekend als Gaius Iulius Caesar. Deze naam is zo wijdverbreid ingeburgerd geweest, dat ze in verschillende talen zelfs uitgegroeid is tot een soortnaam: keizer, Kaiser, tsaar ‘vorst van de hoogste rang’. Uit Caesar zijn in het Nederlands taalgebied twee familienamen voortgekomen: Saris en Sarris. Sarris is een variant van Saris en omdat die vorm zo weinig voor komt laat ik die buiten beschouwing. Van alle provincies in Nederland komt Saris in Noord-Brabant het meeste voor. Deze naam heeft zich ontwikkeld uit de verkorte vorm van de voornaam Sesaris, die op haar beurt weer ontstaan is uit de heiligennaam Caesarius, aartsbisschop van Arles [502].
Caesarius was een van de grootste volkspredikers van de vroege christentijd. Op de site van het orthodox klooster in de Peel bij Asten wordt het leven van de heilige Caesarius in het kort beschreven. Verschillende vormen van deze voornaam waren hier al vroeg in gebruik: Caesarius van Heisterbach, omstreeks 1180; Zuid-Nederland: Cesarius, Sisarius, 1125; Cesarius van Brakel 1212; Sysaris, Sysaries, Zisaris, 1284; Sarys, 1385; Seris, Serijs = Caesarius, Den Bosch 14e/15e eeuw; Saris, Dordt 1490. Hieruit blijkt dus dat Seris ook een variant is van Saris. In de Bossche Protocollen vinden we een Gemertse akte van mei 1428, waarin staat: “de helft in 2 buunder beemd in die Honsdonc aan die Aa bij Jan Serijs camp”. Deze beemd lag in de buurt van het kamp (= veld) van Jan Serijs. Ik denk dat men in 1428 nog wist dat dit kamp aan Jan Serijs, Serys of Ceerys heeft behoord of door hem in gebruik is geweest. Deze familie was toen of pas later ook eigenaar en of gebruiker van beemden aan de Aa. De beemden en het veld zijn dus vernoemd naar de familie Seris. Uit de beemden heeft zich de gebiedsnaam ‘de Seris’ ontwikkeld. Nu loopt langs dit gebied de Serisweg, een naam die gegeven werd aan de doorgetrokken weg naar Boekel.

Wat betekent Caesar?
Het begrip keizersnede en de leenvertaling keizerlijke snee, berusten op de veronderstelling dat de eigennaam Caesar is afgeleid van caedere (voltooid deelwoord caesus) ‘vellen, slachten, snijden’. De eerste Caesar zou namelijk geboren zijn uit een opengesneden baarmoeder. Deze operatieve verlossing zou daarom letterlijk ‘Caesar-snede’ heten. De huidige medische literatuur verwijst dikwijls naar een Romeinse wet, de ‘Lex caesarea’, die voorschrijft dat bij het overlijden van een hoogzwangere vrouw middels een buiksnede het leven van het ongeboren kind gered moest worden. Deze wet is echter in de Romeinse literatuur niet teruggevonden. Men heeft nog wel gedacht aan Latijns caesaries ‘dik hoofdhaar’ en caesius ‘met grijsblauwe ogen’, maar men blijft toch bij de conclusie dat de oorsprong van de naam Caesar onzeker is, mogelijk een Etruskische naam. Het kwam overigens wel voor dat kinderen die met de keizersnede geboren werden, daarom Caesar werden genoemd.
De vraag wat Seris betekent is volgens mij nu wel opgelost. Om terug te komen op de suggestie van Peter van den Elsen. Of er een verband kan bestaan met de godin Ceres? Ik denk van niet, omdat bij de Gemertse varianten de ‘e’ in de tweede lettergreep ontbreekt (uitgezonderd Ceressbeemd, waarvan ik denk dat het een schrijffout is). Bovendien zijn familienamen [metroniem] op basis van vrouwennamen erg zeldzaam en is de voornaam Caesar sowieso veel populairder geweest. De familienaam Ceris, Seris, Cerys, Serys, Cerijs of Serijs, lijkt uitgestorven ten gunste van de variant Saris. Vooral omdat Seris in Brabant [Den Bosch 14e/15e eeuw] een bekende voornaam was en als toponymisch element onbekend is, concludeer ik dat deze naam in ons geval afkomstig moet zijn van de gebruiker en of eigenaar Jan Serys. De familienaam Serys [patroniem] is een variant van Saris, die gebaseerd is op de heiligennaam Caesarius, een Romeinse naam die vooral bekendheid heeft verworven als naam van de beroemde Keizer Gaius Iulius Caesar. Ik hou het vooralsnog op keizer “vorst van de hoogste rang”. Een naam, die via Frankrijk naar Gemert is gekomen.

Rest nog de vraag: wie was Jan Serys?
Het was me al opgevallen dat binnen de Nederlandse archieven ook eenmaal in een Erps protocol het toponiem ‘de Seris’ voor kwam: “Item noch Goessen soen wijlen Huijbert Janss een halven buender gelegen aen den Seris deen sijde die Aa deen eijnde Roefs Dirx voert aen die gemeijnt; sal daer wt gelden ½ ouden groeten gront chijns”. Deze in Erp getransporteerde akte [1584] heeft vanwege ‘Erp’ iets gemeen met twee Gemertse akten die in de Bossche Protocollen voorkomen: [ca.1419] ‘Lybbert van Erpe zoon wijlen Jan Zeryssoen’ [= Jan Serys] en [1422] [Op Espdonc] ‘Jan van Baex gehuwd met Bertha dochter wijlen Jan Serys, Jan zoon wijlen Willem Barnierssn, Libbert zoon wijlen Jan Serys‘. De laatste twee akten hebben Lybbert zoon van wijlen Jan Serys gemeen en verwijzen naar de familie van Erpe. Wat schetst mijn verbazing toen ik in een concept–genealogie van Hans Vogels de complete familie terugvond: [‘In concept’ dwz het navolgende onder voorbehoud].

N. N. van Erpe gehuwd ca. 1350 met Beerte Sarisdochter van Kuijk; Kinderen: Jan Saris van Erpe, ridder gehuwd ca. 1385 met Ermgart dochter van Jan Arnt Berthout Bac van Westtilburg; Kinderen: Lucas, Jan, Lybert, Leunis, Bertha, Hadewich, Lijsbeth, Luijtgart. Volgens de eerder genoemde Gemertse akte [1428] ligt het kamp van Jan Seris in de Honsdonk. Op pagina 24 van het boek ‘Boekel bijzonder’ staat: ‘Pedelers Ho(e)ve op de Honsdonk bij de Aa’. Jan Seris heeft dus een camp in Boekel gehad. Volgens het boekje van Peter van den Elsen behoorden de percelen in Boekel, o.a. de Donck en de Beemd, vooral bij de hoeven aan de plaatse, vanouds afkomstig van het goed van de Heren van Espendonck, dat in Gemert en Boekel lag. Naar nu blijkt, was deze Jan Saris (= Serys) van Erpe ooit eigenaar van gronden in Erp, Boekel en Gemert. Deze ridder lijkt mij in ieder geval iemand te zijn die tot de gegoede burgerij behoort. Iemand met grondbezit, vermogen of ambten, wiens voorouders een keizerlijke naam aan hun kind gaven. Zijn dochter Hadewich transporteerde in [1416] huis ‘de Capel’ in ‘s-Hertogenbosch. Ridder Jan Saris van Erpe moet volgens dit transport al vóór die tijd zijn overleden. Omdat in Esdonk de Serissteeg naar de Seris liep en daarmee de hoeve Espendonck met de Serisbeemden verbond, acht ik het mogelijk dat Jan Seris ook verwant was aan het geslacht van Esp(en)don(c)k, dat het latere nummer A8 op de kadasterkaart [De Vogelse hoef] in beheer moet hebben gehad. Voor deze laatste verwantschap heb ik geen bewijzen, het idee is ingegeven door de overeenkomst in spreiding van de bezittingen: Henrick van der Espdonc bezat een hoeve onder Gemert en Boekel en Emont van der Espdonc Dirxsn bezat ook goederen onder Gemert en Boekel. Buiten Erp had Jan Saris van Erpe ook bezittingen in Gemert en Boekel. In de genealogie Godescalc – van Dinther komt een verbinding met ridder Jan Saris van Erpe voor. Van daaruit kan via de familie Wijflets een verbinding gemaakt worden met hertog Jan van Brabant. Vanaf daar is het mogelijk om bij keizer Karel de Grote uit te komen. Overigens Jan Saris erft vermoedelijk zijn naam via zijn moeder, Beerte Sarisdochter van Kuijk. In de Middeleeuwen kwam het dikwijls voor dat kinderen naar moeders kant werden vernoemd, vooral als dat de belangrijkste familietak was. Als het voorgaande allemaal waar is, dan is Seris uit keizer “vorst van de hoogste rang” hier wel van toepassing. Het motief om deze naam aan een kind te geven spreekt voor zich. Ouders verwijzen daarmee naar de hoge afkomst van hun kind.

BRONNEN:
Esdonk, de geschiedenis van een kapelgehucht, Peter van den Elsen, [1981] www.archieven.nl Schepenbank Erp (Inventaris-Vrijwillige Rechtspraak) ‘aen den Seris’ [1548] www.nicovandinther.nl Godescalc van Dinther Saris <33> Jan Saris van Erpe www.oudzijtaart.nl Conceptgenealogie stamboom ‘van Erpe – Saris’, Hans Vogels, 2010 www.bossche-encyclopedie.nl/artikelen/bruijn,%20m.w.j.%20de/297.htm die Capel Dirk van Driel, gehuwd met Hadewig dochter van wijlen Jan Zeris van Erp (Latijn: Iohannis Serijs soen de Erpe)