GH-2016-03 Oorkonde uit 1271, archiefstuk van het jaar! Vorstelijke aanwijzing van: Gemert Vorstendom!

Ad Otten

Gemert is in de jongste Bosatlas van de Geschiedenis van Nederland (2011) op 69 kaarten in de periode van 1100-1800 gemarkeerd met een ‘status aparte’ of als een wit vlekje. De redacteuren weten er niet altijd goed raad mee. Maar iets ‘aparts’ is buiten kijf. Al jarenlang is in Gemert en ook door ons zelf het vroegere Gemert wel aangeduid als ‘Vrijstaat’. Weer anderen noemen het een Vrije Heerlijkheid. Maar dat laatste is sowieso veel te mager want Gemert is een Soevereine Vrije Heerlijkheid en dat komt heel dicht bij een ‘vorstendom’. Een paar jaar geleden vinden we een archiefstuk met de tekst dat de landcommandeur van Alden Biesen zich volgens een topjurist van de Duitse Orde mag beschouwen als “Fürst und Herr” van Gemert. Intussen is er al veel en veel meer materiaal dat in diezelfde richting wijst. Maar cruciaal is de oorkonde van 25 maart 1271. De tot dusver gegeven uitleg dat hertog Jan van Brabant zich daarin uitgeeft als ‘oppervoogd van Gemert’ blijkt niet langer houdbaar. Het is de uitleg van de Staten-Generaal en de Republiek van de Zeven Provincien wanneer die in 1648 Gemert inlijven. Een uitleg die door ‘Hollands-georiënteerde’ historici daarna kritiekloos is overgenomen. Na het in 1662 met Den Haag gesloten ‘Akkoord’ over de Gemertse soevereiniteit leggen de oud-Hollands-georiënteerde historici dat uit als een verkoop van soevereine rechten aan de Duitse Orde. Maar laat ons terugkeren naar de oorkonde van 25 maart 1271, die tot voor kort nooit is vertaald. Nieuw is de uitleg: Hertog Jan verklaart in Gemert NIKS te zeggen te hebben, hij erkent de soevereine eigenheid van Gemert en werpt zich niet op als oppervoogd maar als beschermer. In hetzelfde tijdsbestek doet hij dat ook voor steden als Luik en Aken, in respectievelijk 1271 en 1280. De zogenaamde ‘oppervoogd’ van Gemert blijkt terug te voeren op een foutieve vertaling c.q. interpretatie van het Latijnse ‘superior advocatus’. Precies die terminologie is ook in de oorkonden voor Aken en Luik gebruikt en in die wereldsteden-van-toen krijg je als oppervoogd natuurlijk geen voet aan de grond. Ook al hoor je tot de belangrijkste vorsten van het Duitse Rijk. Maar die laatste kwaliteit komt beide steden wel van pas als het er om gaat die belangrijke in Brussel residerende hertog altijd als ‘beschermer’ achter de hand te hebben… In Gemert gaat hertog Jan een beetje verder. Hier claimt hij het exclusieve recht van beschermer. Maar omdat hij ook verklaart dat hij in Gemert NIKS te zeggen heeft kan hij alleen beschermen als Gemert daarom vraagt. Dat staat ook duidelijk in de oorkonde. En dat betekent dat ook de zogeheten suzereine macht in Gemert zelf ligt. Met ‘suzerein’ wordt bedoeld de dominerende staat of vorst.
En waarom we daar nu zo zeker van zijn? Wel, de in het Latijn gestelde oorkonde is door ‘buitenstaanders’ die ‘vanalles’ beweren of beweerden nooit vertaald. Volstaan is altijd met een beknopt, telkens gekopieerd, en zoals nu blijkt onjuist regest, dat iedereen op het verkeerde been zet.
In 1975 vertaalde Harry Pennings, leraar Latijn en conrector Latijnse School, voor het eerst de akte. Vervolgens vindt ondergetekende kort geleden de oorkonden uit Aken en Luik en legt die met de oorkonde uit Gemert ter vertaling voor aan Dr. Frans Slits, ja die! Latinist en classicus. Zijn vertaling stemt overeen met die van wijlen Harry Pennings. En met nu de interpretatie van de van Gemert geboortige doctor Frans durft ondergetekende de regesten van alle nu nog steeds ‘oud-Hollands-georiënteerde hotemetoten’ naar de prullenbak te verwijzen.
Gemert van vóór de tijd van Napoleon is van oudsher, dat wil zeggen voor zover de nu bekende oudste schriftelijke bronnen laten zien, een soeverein én suzerein territorium. Een heus vorstendom! Ook al is het: mini-mini.

P.S. De vertalingen staan op de website www.heemkundekringgemert.nl onder ‘bronnen’, klik daar op ‘Oorkondenboek van Gemert’ en scroll naar de oorkonde van 25 maart 1271. Met dank aan Frans Slits en wijlen Henri (Harry) Pennings.