GH-2014-04 Mysterieuze wallen in de Kranerijt

Jan Timmers

Verspreid in het landschap van Gemert, maar ook daarbuiten, treffen we historische houtwallen aan. Nagenoeg altijd gaat het om verhoogde wallichamen, die begroeid zijn met eiken hakhout. Dit soort historische wallen treffen we aan op (voormalige) grenzen tussen oude akkers en heide of andere woeste grond. Om het gewas op akkers te beschermen tegen loslopend vee of wild werden de wallen aangelegd, voorzien van dichte begroeiing. Het hout op de wal werd regelmatig gekapt voor stookhout. Voor de komst van fossiele brandstoffen was er een grote behoefte aan dit hout. Veel oude houtwallen zijn in de loop van de tijd verdwenen, maar een aantal bestaat nog steeds. In Handel treffen we rondom De Specht van dit soort wallen aan, maar ook ten oosten van de dorpskom en bij de Rooije Plas. Verder in Gemert bij de Wolfsbosch en ook op Milschot.1 Een ander soort houtwal treffen we aan bij De Snelle Loop als voormalige landweer op de grens met de gemeente Laarbeek. Ook in De Biezen tussen Bakel en Aarle-Rixtel ligt een oude landweer.2 De wal van de landweer is net als de akkerwallen begroeid met hakhout. Als we ergens in ons landschap een houtwal aantreffen mag je er in de regel van uitgaan dat het om een oude akkerbegrenzing gaat of eventueel een landweer, als de wal bijvoorbeeld precies op een gemeentegrens ligt. In de Handelse bossen op de Kranerijt treffen we echter wallen aan, die we niet zonder meer in één van deze categorieën kunnen indelen.

Geen begroeiing, wel brede wallen
Een aantal dingen aan de wallen op de Kranerijt vallen op. Op de eerste plaats zien we dat die wallen niet begroeid zijn met eiken hakhout. Het gebied ten westen van de dorpskom van Handel was van oudsher een heidegebied met zandverstuivingen. De Handelse Berg vormt de grens tussen de voormalige akkers van Handel en het heidegebied. Rond 1900 was het heidegebied hier en daar begroeid met bos en op de kaart van 1930 zien we dat het gebied op dat moment nog niet aaneengesloten was beplant. Toen dat kort daarna gebeurde werden de dennen verspreid op en naast de wallen aangeplant. Op oude kaarten zijn de wallen niet als hakhoutwal gemarkeerd, zodat we ervan uit moeten gaan dat ze voorheen niet begroeid zijn geweest. Een ander aspect waarin de wallen op de Kranerijt verschillen met andere wallen is dat ze qua afmeting veel breder zijn dan de normale akkerwallen. Aan de voet zijn de wallen zo’n zeven meter breed.

De vorm wijst op akkerwallen
Op een hoogtekaart is heel goed te zien wat de vorm van de wallen op de Kranerijt is. In de bossen zelf is dat door de huidige begroeiing niet direct te zien, maar uit de hoogtekaart blijkt dat het gaat om vijf evenwijdige, lange wallen, die aan de korte zijde bovendien door een dwars liggende wal afgesloten zijn. Dat patroon van de wallen lijkt veel op een viertal langgerekte akkers, die door wallen omgeven zijn. De vorm van het wallenpatroon wijst overduidelijk op een oorsprong die niet natuurlijk is, maar kunstmatig aangelegd moet zijn.

Toch levert de interpretatie van akkers op de Kranerijt problemen op. In het zuiden van Gemert op Milschot zijn wel akkers aangetroffen, omgeven door hakhoutwallen, die later als akker werden verlaten en omgevormd werden tot bos.3 Die verlaten akkers op Milschot staan als zodanig op oude kadasterkaarten aangegeven, waarbij de wallen op de perceelsgrens liggen. Op de oude kadasterkaarten van de Kranerijt echter is het voormalige heidegebied weliswaar in percelen onderverdeeld, maar de perceelsgrenzen liggen zelfs bij benadering niet op de wallen. De oude eigendomsgrenzen lopen zelfs dwars over het wallenpatroon heen.

Wallen tegen het stuifzand?
Een andere mogelijke functie van de wallen heeft te maken met de zandverstuivingen ter plaatse. De Handelse Berg is een flink hoge zandverstuiving, die ontstaan is door het verwaaien van zand van het heidegebied waarvan de Kranerijt deel uit maakte, maar dat voorheen veel groter was. Het hele gebied ten noorden van de Peelse Loop vanaf Koks maakte er deel van uit en in het zuiden liep het door tot aan de Doonheide. Dat heidegebied werd in voorgaande eeuwen soms iets te intensief gebruikt voor het maaien en plaggen van heide, waardoor de wind vat kreeg op de ondergrond. Door de overwegend zuidwesten winden bedreigde het stuifzand de akkers van de hoeven op Handel en Strijbosch. Het is voorstelbaar dat er maatregelen werden getroffen om te voorkomen dat de akkers onder het stuifzand verdwenen. Wellicht werden er loodrecht op de windrichting versperringen aangebracht in de vorm van heggen met het doel het stuifzand in te vangen voordat het de akkers bereikte. Op die manier kunnen er stuifzandwallen worden gevormd. In de Loonse en Drunense duinen zijn op deze manier wallen ontstaan loodrecht op de windrichting. Gezien de oriëntatie van de wallen in de Kranerijt kunnen ze als zandvang zijn ontstaan. Ze hebben dan echter niet afdoende geholpen, want de Handelse Berg ligt verder naar het noordoosten en zelfs gedeeltelijk op de Handelse akker. Daarnaast zijn ze erg recht. De stuifzandkeringen in de Loonse en Drunense duinen zijn grilliger, veel breder en hebben grotere onderlinge afstanden. Het is daarom maar de vraag of de wallen op die manier ontstonden. Bovendien worden de lange wallen op de Kranerijt aan de uiteinden afgesloten door dwarsliggende wallen en die kunnen als zandvang geen functie hebben gehad.

Mysterieuze wallen
De wallen op de Kranerijt zijn uitgesproken kunstmatige wallen, maar of hun functie iets te maken heeft met die van een akkerwal of eventueel met een stuifzandkering is nogal twijfelachtig. Bovendien hebben we geen gegevens over de ouderdom van de wallen. Op de oudste topografische kaarten van ca 1840 zijn ze niet afgebeeld. Dat wil niet zeggen dat ze er niet waren. De wallen waren niet begroeid met hout of struiken, maar net als de omgeving met heide. Bovendien wordt het reliëf in het landschap op oude kaarten slechts summier en globaal aangeduid. Op kaarten uit de 20ste eeuw wordt reliëf duidelijker aangegeven, in ieder geval als het om grotere hoogten of om steilranden gaat. Op de topografische kaarten van Handel vanaf 1953 zien we de wallen in de Kranerijt wel. Zijn ze misschien toen pas ontstaan? Op een aantal Handelse mensen is een beroep gedaan op hun geheugen, maar niemand kan zich iets herinneren van het opwerpen van wallen in de 20ste eeuw.
Kortom, wallen met een onbekende functie, waarvan we niet weten hoe lang ze daar al liggen. En als we er historisch gezien geen verklaring voor hebben, dan blijft er nog een laatste mogelijkheid over: mysterieuze wallen uit de prehistorie?

NOTEN:
1. Zie voor houtwallen in Gemert bijvoorbeeld S.J. IJzerman, Inventarisatie hakhoutwallen gemeente Gemert-Bakel, Bilan rapport 2001/7
2. Over landweren in Gemert en Bakel: Jan Timmers, De landweer tussen Bakel en Aarle-Rixtel, een historisch landschapselement uit de middeleeuwen, Stichting Archeologisch Samenwerkingsverband, 2007; Jan Timmers, De Walgraaf en de Snelle Loop, Een landweer op de grens tussen Gemert en Laarbeek, Gemerts Heem 2008, nr 3; Jan Timmers, De landweer tussen Boekel en Gemert en de Logtwalpaal, Gemerts Heem 2012, nr 2
3. Jan Timmers, Verdwenen akkers en wallen op Milschot, Gemerts Heem 2014, nr 3
4. De topografische kaarten komen van WatWasWaar.nl.

Bekijk PDF