GH-2014-04 Adieu Pius X (1955-2015)?

Rob de Haas en Ad Otten

Er bestaan ideeën c.q. plannen om het markante, voormalige schoolgebouw op de hoek van Het Frans Brugske en de Berglarenstraat te slopen en te vervangen door andersoortige nieuwbouw. We doelen op de voormalige RK Jongensschool Pius X. Sloop zal heel wat emoties kunnen oproepen.

De Pius-X-school (1955) vormde samen met de nieuwe Gerarduskerk (1959) het hart van een geheel nieuwe Gemertse wijk. De gemeente Gemert presenteerde in 1950 een bijzonder en ambitieus woningbouwplan. De woningbouw was in die naoorlogse jaren streng gecontingenteerd. Als compensatie voor de opvang van repatriantengezinnen uit Indonesië beloofde de overheid de bouw van een gelijk aantal woningen voor woningzoekenden uit de gemeente toe te staan. De gemeenteraad van Gemert stemde toen dankzij de overtuigingskracht van burgemeester De Bekker unaniem voor de opname van 240 gezinnen, gelijk aan het aantal woningzoekenden in de gemeente. Den Haag vond de opname van zoveel ‘vreemde’ gezinnen onverantwoord voor een plaats met de grootte van Gemert, maar het departement ging wel akkoord met het aantal 120 gezinnen. In 1951 en 1952 verrezen op de Molenakker en de Berglaren vervolgens 252 woningen. 120 Bestemd voor overwegend jonge repatriantengezinnen en 120 voor Gemertenaren. Daar bovenop kreeg de gemeente van overheidswege nog een contingentbonus van 12 woningen. Naast het oude dorp Gemert ontstond een nieuw dorp. En op het gemeentehuis moest tegelijk werk gemaakt worden van een flinke uitbreiding van voorzieningen. Voor wat betreft de locatie daarvan gingen de gedachten aanvankelijk naar het gebied tussen de oude bebouwde kom en de nieuwe woonwijk(en). Met de bouw van een Wit-Gele-Kruisgebouw, een Landbouw-, ULO- en Huishoudschool werd dat voor een deel ook uitgevoerd, maar de plaats voor een lagere school en een tweede parochiekerk (aanvankelijk gepland op Kieboom) werd uiteindelijk meer centraal tussen Molenakker en Berglaren, gekozen voor Het Frans Brugske. Daar moest het hart van de nieuwe wijk komen…

Oprichting nieuwe jongensschool
In een brief van 26 februari 1952 deelt het Rooms Katholiek Kerkbestuur van de parochie Sint Jans Onthoofding aan het gemeentebestuur mee een lagere school te gaan oprichten op de Berglaren. Voorzitter pastoor J. van den Heuvel en secretaris A.M. Frunt vragen daarom aan de gemeente de school te financieren op grond van artikel 72 van de Lager Onderwijswet 1 van 1920. Om de levensvatbaarheid van de nieuwe school aan te tonen, stuurt het bestuur een namenlijst mee van kinderen die door hun ouders al zijn aangemeld. Het zijn er precies 50, variërend in leeftijd van 5 tot 13 jaar. Allemaal woonachtig op de Berglaren.
Binnen twee weken antwoordt het gemeentebestuur hieraan te zullen meewerken. Het RK Schoolbestuur geeft daarop aan Architectenbureau Jan Strik uit Mill (later gevestigd in Boxtel) de opdracht om een 8-klassige lagere school te ontwerpen. De bouwkosten worden geraamd op 171.544,84 gulden.
Op de uitnodiging tot inschrijving in november 1953 reageren 13 aannemers. Ook een aantal uit Gemert: Gebr. Vos, Pandelaar A 165, Antoon van Melis, C 153, Firma van Eupen, Nieuwstraat, Firma G. Hendriks en Zn, Kerkstraat B 222. M. Althuizen uit Boekel is de duurste met 166.500 gulden en Jos Daamen en Zn. uit Mill met 148.380 gulden de goedkoopste. Het Millse bedrijf krijgt dan ook de opdracht.
Het wordt een voor die tijd bijzonder ontwerp van wat het gemeentehuis een ‘halleschool’ noemt. Een schoolgebouw met een grote ‘Vide hall’ en op verdiepingshoogte een galerij. Vanuit de centrale hal zijn acht klassen direct toegankelijk. In augustus 1953 gaat Bouw- en Woningtoezicht akkoord en na de zomervakantie van 1955 wordt de school, die naar paus Pius X wordt genoemd, in gebruik genomen. Het is een opvallend en beeldbepalend gebouw met plat dak, dat fraai contrasteert met de woningen er omheen. Door de ruimte om de school komt het karakteristieke pand goed tot zijn recht. Ook heel bijzonder is het enorme glas-in-loodraam, dat uit vijf delen bestaat. Vakwerk (letterlijk en figuurlijk) van de Gemertse glazenier Schoofs uit de Oudestraat, die dit moderne, non-figuratieve kunstwerk in 1957 voltooit. Het licht in de hal van de Pius-X-School wordt sindsdien op kleurrijke wijze gefilterd.

Pius-X als noodkerk
De nieuwe jongensschool op de Berglaren krijgt de naam van een paus, die juist in 1954 op 29 mei heilig is verklaard. Pius X (1835-1914) is van eenvoudige komaf en paus van 1903 tot 1914. Hij staat bekend als een grote, zachtmoedige kindervriend. Vandaar dat meer lagere en middelbare katholieke scholen in Nederland hem tot patroonheilige hebben gekozen.
Op een situatieschets in één van de bestektekeningen is tegenover de school een kerkgebouw gepland. In januari 1956 besluit het bisdom tot de stichting van een tweede geloofsgemeenschap in Gemert: de parochie van St.-Gerardus Majella. En dan krijgt de Pius-X al snel een tweede bestemming. De royale vide-hall leent zich uitstekend voor een noodkerk en nog hetzelfde jaar doen de eersteklassers van de Pius-X in hun eigen school de Eerste Heilige Communie.
Tegenover de school pal naast het beekje De Rips aan Het Frans Brugske 18 vestigt bouwpastoor Piet Strijbosch zich met zijn kapelaans begin 1958 in een noodpastorie. Kan hij mooi vanaf zijn platje achter het huis de bouw van de nieuwe kerk in de gaten houden. Huis “St. Geertgen” zal nog tot juli 1963 hun onderkomen zijn. Pas dan verhuizen de geestelijken naar de echte pastorie aan de overkant van de Rips pal naast de Gerarduskerk met zijn royaal kerkplein en 36 meter hoge, losstaande toren. In juni 1958 legt de inmiddels legendarisch geworden mgr. W. Bekkers de eerste steen van de Gerardus Majellakerk en nog tot 26 april 1959 – de dag van de consecratie van de nieuwe kerk – houdt de Pius-X de dubbelfunctie van school en kerk. Daarna vinden er in de riante ‘hall’ nog heel wat uiteenlopende evenementen en activiteiten plaats. Een MFA (Multifunctionele Accommodatie) avant la lettre.
Voor de kerkdiensten op zaterdag en zondag moet de schoolhal elke week worden ingericht. Dat betekent het plaatsen van een altaar op het podium en een harmonium ter begeleiding van het Gemerts Gemengd Koor. Het onmisbaar muziekinstrument is door de Latijnse School in bruikleen gegeven. En wat te denken van de honderden bidstoelen. Daar is koster Lau van Heugten met zijn hulpjes iedere keer weer druk mee. En het moet ook allemaal weer worden opgeruimd, want de jeugd verwacht op maandag weer gewoon naar school te kunnen gaan.
Soms zijn er bijzondere diensten, zoals die op 4 augustus 1957 als pater Harrie Vonk in de noodkerk zijn eerste H. Mis opdraagt. Een hele happening, want de regels schrijven voor dat de neomist wordt geassisteerd door drie priesters. In zijn geval door ordegenoten pater Goossens en pater Bressers en pastoor Van den Heuvel van de St.-Jansparochie. Vanwege het te verwachten grote aantal kerkbezoekers komt het altaar in de hal precies tegenover de hoofdingang te staan, zodat ook mensen op het schoolplein buiten de dienst kunnen volgen. Begeleid door trotse ouders en familie en buurtgenoten, voorafgegaan door lieftallige bruidjes, de scouting en de fanfare trekt de lange stoet van Vonks ouderlijk huis aan de Molenakkerstraat tot aan de Pius X-school door een haag van nieuwsgierige parochianen.

Multi Functionele Accommodatie
De ruime hal van de Pius X-school blijkt behalve als noodkerk ook bijzonder geschikt te zijn voor het fenomeen ziekentriduüm. Eens per jaar nemen zieke parochianen deel aan een driedaagse bijeenkomst vol gebed en ontspanning. Ook patiënten die het bed moeten houden, kunnen er bij zijn. Tientallen vrijwilligers maken dat mogelijk dankzij de beschikbaarheid van mobiele bedden.
Ook andere evenementen vinden er in het weekend onderdak, zoals de EHBO-wedstrijden op 29 april 1962. De hal leent zich uitstekend voor de behandeling van ‘slachtoffers’, die uitgestrekt op de vloer liggen. De jury zit hoog op het podium en heeft vandaar een goed overzicht van wat zich in de hal afspeelt. Geen detail ontgaat hen en met een kritisch oog ziet zij erop toe, dat de teams hun slachtoffers adequaat oplappen.
Op 26 januari 1956 viert bouwpastoor Strijbosch zijn koperen priesterjubileum. Natuurlijk houdt hij zijn feestelijke receptie in de grote hal van de Pius-X-School. Bij deze gelegenheid is ook zijn moeder aanwezig. Als cadeau ontvangt pastoor Strijbosch enkele misgewaden, waaronder een kazuifel. Inmiddels is hij een geldinzameling voor de nieuwe kerk gestart. Hij blijkt goed te kunnen ‘schooien’ zoals de wekelijkse collectestand in de Gemertse Courant laat zien. De bezoekers van zijn jubileumreceptie weten wat hen te doen staat.
Na de oprichting van Wandelsportvereniging ZUTh, Zonder Uitvallers Thuis, op 1 september 1958 komen de wandelaars wekelijks bij elkaar op de speelplaats van de Pius-X-school, ook voor zondagse wedstrijden. In 1961 verhuist de club naar een eigen clubgebouw achter het oude gemeentehuis in de Kerkstraat het zogenaamde “patronaat”.

Jongensschool
We vergeten bijna, dat de Pius X de plek is waar menig Gemertse jongere onderwijs heeft genoten. In september 1955 wordt het splinternieuw gebouw in gebruik genomen. De school is nog niet helemaal klaar, want in november maant architect Strik aannemer Daamen nog tot spoed bij de afwerking. Pas op 2 oktober 1956 aan het begin van het tweede schooljaar vindt de plechtige inzegening plaats. Na een H. Mis in de St.-Janskerk trekken kerkleiders en gelovigen in processie naar de nieuwe school. Daar krijgt een beeltenis van Pius X een centrale plek in de hal. Ook een beeld van St. Gerardus is meegevoerd.
De jeugd van Gemert gaat zes dagen van de week naar school. Van half negen tot twaalf en van half twee tot vier uur. Alleen woensdag- en zaterdagmiddag niet. Als de elektrische toeter (geen bel meer voor de moderne Pius X) hees over het schoolplein schalt, snellen de scholieren zich naar hun vaste plek. Per klas en in rijen van twee opgesteld, wachten zij op het tweede signaal. Vanaf dan heerst er absolute stilte slechts doorbroken door de dwingende stemmen van de onderwijzers. Op hun teken lopen de klassen een voor een via de zij-ingangen in alle rust naar binnen. Er heerst nog strikte discipline in het onderwijs van die dagen.
Met ingang van 1 september 1955 benoemt het schoolbestuur Jacques van Pelt tot hoofd van de nieuwe jongensschool. Hij is afkomstig uit Dongen en werkte eerder op de 3-mans basisschool in Langeweg-Zevenbergen. Vervolgens krijgen de heren Van der Smisse, Van Lith, Damen, Swinkels, Lahaye een aanstelling. In de loop der jaren zullen er nog velen volgen o.a. mevr. Henskens, Reijnen-Hamelink en de heren Poels, Kiliaan en Jansen. Iedere oud-leerling heeft zo zijn eigen herinneringen aan het onderwijzend personeel en de schooltijd op de Pius X.
Pastoor Strijbosch en kapelaan Moons nemen de godsdienstlessen voor hun rekening. Ze moedigen hun pupillen aan om veel zilverpapier en capsules van melkflessen te verzamelen. In het klaslokaal staat daarvoor een speciale doos. Op een of andere manier leveren die geld op voor de arme kindertjes in Afrika. In de hoogste klassen proberen missionarissen jongens tot een missionarisopleiding te verleiden. Wat is er mooier dan heidense inboorlingen beschaving bij te brengen en tot het christendom te bekeren? In die tijd vinden nog veel ouders het een grote eer als een van hun zonen voor het priesterschap kiest. Zo’n gezin stijgt in aanzien.

Begin van het einde
Eerst zitten er alleen maar jongens op de Pius X. Daar komt in 1970 verandering in als de Pius X en de Bernadetteschool fuseren tot de Berglarenschool. Jongens en meisjes zitten voortaan bij elkaar in de klas. Een ware revolutie! In de voormalige Pius X komen de hoogste klassen en klas 1 t/m 3 gaat naar het Bernadettegebouw. De leiding is in handen van Till van de Laar. Deze situatie duurt voort tot 1985. Dan krijgt het gebouw aan de Groeskuilenstraat een flinke uitbreiding en kunnen alle leerlingen van de Berglarenschool voortaan terecht in één gebouwencomplex. Klassen heten nu groepen en ook de kleuters gaan nu naar de basisschool. In het gebouw aan Het Frans Brugske neemt nu de Nazarethschool zijn intrek. Als in 1996 B.S. Het Venster in een nieuw gebouw trekt aan de Churchill-laan en de Nazarethschool wordt opgeheven, komt aan de onderwijsbestemming van het Pius-X-gebouw een einde.
Diomage koopt het van de gemeente in 1999 en vestigt er in eerste instantie haar kantoor in. Al snel maakt zij het ook geschikt voor dagbesteding van haar cliënten via de Stichting ORO. Deze functie heeft de PIUS X nog tot 2012 gehad. Maar omdat het niet meer aan de eisen van deze tijd voldoet, bekijkt Diomage nu welke bestemming ze aan het gebouw of de plek zal geven. Een van de mogelijkheden is om voor de eigen cliënten woongelegenheid te realiseren. Daarover is men momenteel in overleg met woningbouwvereniging Goed Wonen. Eind 2014 staat de bestemming in elk geval nog niet vast.
Het zou, om in kerkelijke termen te blijven, doodzonde zijn als dit unieke bouwwerk uit het Gemertse straatbeeld zou verdwijnen.

BRONNEN:
Gemeentearchief Gemert-Bakel
“Berglarenschool 1959-1999” jubileumuitgave.
Peter van den Berg, Frans van Pelt
Diomage Gemert
Zicht Gemert