GH-2014-03 Speekdonk

Jacques van der Velden

In zijn artikel ‘Aanleg Beeksedijk in 1662’ illustreert Jan Timmers dat deze ‘Nieuwe dijk door het Heuvels Broek’ dwars door de Speedonk loopt. De naam Speedonk trok mijn aandacht omdat ik daar nog nooit naar gekeken had en omdat een spee voor mij een totaal onbekend begrip was. Door te zoeken op de site van de Heemkundekring Gemert kwam ik snel achter de oorspronkelijke naam Speekdonk. De belangrijkste schrijfwijzen die ik vond waren: 1425 Speecdonk, Speekdonk, Speeckdonck, Speedonk; 1440 Speecdonc; 1693 Spedingh; 1717 Spedingh, Spedonck; 1776 Speding en 1777 Speedonck. Over de Gemertse ing-namen is eerder al geschreven. Zo ook in het artikel Speding is Spedonk, waarin Ad Otten laat zien dat Speding óók een donk-naam is. Maar over een Speek staat nog niets op papier. Onder de familienamen vond ik een link met het woord speek. Voor de namen Verspeek en Verspijck zoekt men de verklaring bij de verwante Middelnederlandse woorden specke en spijk. De betekenis daarvan is: ‘Een uit rijshout, zand, zoden en dergelijke opgeworpen dam, brug of weg in een moerassige streek’. Een waterdoorlatende dam waarmee een doorwaadbare plaats, ondiep water of moerassig terrein overgestoken kan worden met materiaal uit de omgeving. In figuur 1 heb ik een poging gedaan om zo’n speek te verbeelden.

figuur 1, Speek

In ons geval beschikken we bovendien over een oude beschrijving van de Speekdonk. Een acte uit 1425 geeft de volgende omschrijving: ‘die helft van eenen bempt geheyten die Half Speeckdonck met alle synen graven alomme daer ment mede plege te vreden’. Dit meen ik te mogen vertalen met: ‘de helft van een beemd geheten de Halve Speekdonk met al zijn graven er omheen waarmee men het pleegt af te schermen’. De graven zullen vooral bedoeld zijn om ongewenste grazers of gebruikers tegen te houden en om het gebied af te wateren. Om zo’n beemd te kunnen betreden is dan soms een toegangsdam of eenvoudig bruggetje nodig en om in de beemd zelf of bij achterliggende beemden te kunnen hooien kan een weggetje noodzakelijk zijn. Mogelijk gebruikte men in ons geval het overtollige zand uit de graven ook om rondom een wal aan te leggen. Er is meestal voldoende materiaal ter plaatse om dat allemaal te maken. Het zand uit de graven, de zoden die daarvoor gestoken moeten worden en het rijshout dat gekapt moet worden kunnen daarin voorzien. Dit alles past binnen de definitie van de woorden specke en spijk. Een donk is een hoger gelegen gebied in de buurt van een moeras of beekdal. Vanwege de aangelegde speek in deze beemd in het Heuvels Broek is men gaan spreken van de Speekdonk. Dit bouwsel was blijkbaar kenmerkend en voor de bewoners van Gemert in ieder geval uniek genoeg om dit gebied zo te noemen. Deze naam komt meer voor dan je op het eerste gezicht zou denken. In Oirschot bestaat bijvoorbeeld het toponiem Speek of Spek. Verder is in Nuenen, Gerwen en Nederwetten de naam Spekt bekend. In Stramproy komt de naam De Spikke en in Lisse de naam Ter Specke voor.

Figuur 2, Speekdonk

Op de topografische kaart van Gemert (zie afbeelding 2) is het gebied de Speekdonk oranje omlijnd. Daar waar de witte lijn dwars door de donk loopt zou mogelijk de speek gelegen hebben, het natste gedeelte in de beemd overbruggend. Zoals te zien is, loopt de nieuwe dijk vanaf de Heuvel naar Beek en Donk ook dwars door de Speekdonk.

Geraadpleegde bronnen:
Aanleg Beeksedijk in 1662, Gemerts Heem 2012 – 01, Jan Timmers
Akte 1425 jan 25, AKDOG 789, regest 206, afschrift CvB, transcriptie Jan Timmers
Gemertse ing-namen, Gemerts Heem 1980 – 02, Ad Otten
Speding is Spedonk, Gemerts Heem 1980 – 04, Kapittelstokjes, Ad Otten
Nederlandse Familienamenbank www.meertens.knaw.nl/nfb Verspeek, Verspijck
De geïntegreerde taalbank gtb.inl.nl, specke, spijk (I), spik (I), MNW vreden I,B,4
Weert en natuur, weertnatuur.blogspot.nl/2013/04/spikke.html Spikke, moerasbruggetje
Over hel, hemelrijk & vagevuur, toponiemen van Oirschot, Marcel v.d Heijden, Jos Swanenberg
Noordbrabantse plaatsnamen, Nuenen, Gerwen en Nederwetten, Wim Cornelissen, 1159 Spekt
Geschiedenis van ’t Huys ter Specke thts.nl/huis/oud/test
Topografische militaire kaart 1830-1850, watwaswaar.nl Gemert