GH-2014-03 Oudste en jongste school: buren in Handel

Peter Lathouwers
Op donderdag 6 januari 2014 werd in Handel de nieuwbouw van basisschool De Havelt geopend. De nieuwbouw maakt deel uit van de Multi-Functionele Accommodatie [MFA], die behalve de school ook onderdak gaat bieden aan het nieuwe gemeenschapshuis De Bron.
Terwijl de kinderen bezit namen van school en speelplaats zullen weinigen stilgestaan hebben bij de bijzondere locatie van deze nieuwe school. Pal naast de speelplaats, namelijk, aan de zuidzijde van de school en slechts gescheiden door de smalle Johannes Keijzershof, staat nog het eerste ‘lagere’-schoolgebouw van Handel uit 1828/1829. Waar de schoolkinderen zich nu vermaken op de speelplaats hebben mogelijk hun oud-grootouders (opa van de opa van de opa) begin 19e eeuw zich ook vermaakt met “stíngkedöppe, raëpe of hingkepèèrke” .
Al vanaf 1722 wordt er onderwijs gegeven in Handel. Tot 1822, een eeuw dus, werd dat verzorgd door de Broeders Penitenten (van Padua). Daarna kwam het Openbaar Lager Onderwijs in Handel en daarvoor werd een schoolmeester aangesteld. In de boerderij van Andries van de Kerkhoff (het Höfke) werd door de gemeente Gemert een kamer gehuurd en ingericht tot schoollokaal. Deze gekozen oplossing door de gemeente was niet naar de zin van de schoolopziener (tegenwoordig onderwijsinspectie). Het was onvoldoende ingericht en het gemeentebestuur besloot alsnog om de school te voorzien van zitplaatsen en schrijfbanken. Zaten de kinderen toen op de grond? Het kon de schoolopziener allemaal maar weinig bekoren. Hij vond dat de gemeente toch maar een schoolgebouw met schoolmeesterswoning diende te bouwen, dat was tenslotte beloofd. De armlastige gemeente had daar echter niet veel zin. Ondanks de brieven van schoolopziener en de gouverneur des Konings in Noord-Brabant wist men de bouw zeven jaar tegen te houden. Maar uiteindelijk kreeg Handel in 1829 zijn nieuwe school met onderwijzerswoning. De bouw kostte zo’n fl. 1300,–. De kapel van Handel stelde de grond beschikbaar voor een erfpacht van fl. 4,– per jaar en de gemeente kreeg van het Rijk fl. 600,– subsidie als tegemoetkoming.
De nieuwe school bestond uit slechts één lokaal en vormde samen met de onderwijzerswoning één gebouw. Het schoollokaal was ca. 6,3 x 3,5 m., niet erg groot, zeker niet gemeten naar de aantallen leerlingen die naar school gingen. In 1825 zouden er 30 leerlingen ingeschreven zijn en in 1843 is er zelfs sprake van 104. Een hele drukte voor een dergelijk dorpsschooltje (?!). De leerplichtwet bestond nog niet en ongetwijfeld waren er leerlingen die niet op kwamen dagen omdat ze bijvoorbeeld thuis werkten op de boerderij; mogelijk werden de leerlingen in groepen ingedeeld die niet tegelijkertijd naar school kwamen.
Behalve dat het schoollokaal niet erg groot was valt in de bouwtekening op dat er geen enkele sanitaire voorziening is ingetekend. Het bijgeleverde bestek maakt wel melding van ‘privaten’ voor de onderwijzerswoning en de school, zonder aantallen te noemen. Waarschijnlijk stonden die ergens op het achtererf van de school annex schoolmeesterswoning.
In 1880 komt er een nieuwe school, op de plaats waar tot voor kort basisschool ‘de Havelt’ stond. De oude school van 1829 werd opgeknapt en kwam in zijn geheel beschikbaar als onderwijzerwoning. Tot in de twintiger jaren zou die als onderwijzerswoning dienen. Ad Kalkhoven was de laatste onderwijzer die het pand als zodanig bewoonde met zijn gezin.
Mevr. Gesina Kalkhoven-Waldram vertelde in een interview (1980), ooit gehoord te hebben dat aan de achterzijde van de oude school een gevangenis was aangebouwd, die in die tijd ‘d’n amigo’ werd genoemd. In een verbouwingsbestek van 1881 wordt ook gesproken van een ‘prison’, voorzien van een vloer bestaande uit oude plavuizen uit de onderwijzerswoning en van een zolder. Deze ‘prison’ of ‘amigo’ werd vooral gebruikt om criminelen of dronkaards tijdelijk in op te sluiten.3 De familie Kalkhoven gebruikte het als kolenhok maar de schooljeugd noemde het ‘het spienhok’ en ook dat is een vroeger veel gebruikte benaming voor gevangenis.
De twee schoolgebouwen vormen een boeiend contrast, zowel in maatvoering, massa en vorm maar ze contrasteren ook door de tijdgeest die zij vertegenwoordigen, de 19e eeuw versus de 21 eeuw, een tijdgeest die zeer bepalend was en is, voor het gegeven onderwijs.
NOTEN:
1. Peter van den Elsen en Peter Lathouwers, “Lager onderwijs in Handel 1722 – 1980”; Busselke 4, Gemert juni 1980.
2. GAG. Gemeentebestuur Gemert 1813-1926 – AG003 – map 4619 en 4620, stukken mbt. de bouw van de Openbare Lagere school Handel 1823 – 1828.
3. Ad Otten, Amigo – gevangenis in Gemert en Handel, in: Gemerts Heem 2011, nr.2, blz. 15-18.