GH-2012-02 De landweer tussen Boekel en Gemert en de Logtwalpaal
Jan Timmers
In Gemerts Heem is al vaker aandacht besteed aan landweren. Een van de landweren lag op de grens van Boekel en Gemert. Die grens wordt nu voor een belangrijk deel gevormd door de Landmeerse Loop. We weten inmiddels dat dat geen schrijffout is voor Landweerse Loop. De naam landmeer komt al lang voor en betekent kortweg ‘landsgrens’1. Landweer en landmeer werden door elkaar heen gebruikt.
De landweer op de grens tussen Boekel en Gemert is al heel lang geleden aangelegd. In een schepenakte van 1484 lezen we: “land, hey en wey beneven de lantweer van Gemert op Espdonc”. Iets eerder in1478: “Everart Jans van Vaerlaer en zijn zoon Michiel bezitten de hoeve tot Strijbosch te Haendel tussen die hoeve tot Haendel en die lantweer van Boekel en met beider einden aan de gemeynt van Gemert”.
De vroegste vermelding vinden we in de Bossche Protocollen betreffende Boekel in 1437: “Land die Haendonck tussen de landweer van Gemert en die Haenrehey”2.
Uit deze vermeldingen blijkt niet alleen dat de landweer al in 1437 bestond, maar ook dat hij zowel ter hoogte van Esdonk voorkwam als ten noorden van Handel. Hij zal zich hebben uitgestrekt vanaf de Aa tot voorbij Huize Padua, waar destijds het peelgebied begon. Het gaat dus om het westelijk grensgebied, waarvan aan het eind van de middeleeuwen al grote delen ontgonnen waren. Op dat deel van de grens werd dus een wal met aan weerszijden een greppel aangelegd. Het werd afdoende gevonden om de grens in het voormalige peelgebied aan te geven door middel van grenspalen.
De landweer heeft lange tijd bestaan. In het cijnsregister van de Kommanderij Gemert lezen we in 1737 en 1746 over de verkoop van “nieuwe erven” aan Arnoldus Jansen Bevers uit Boekel. Eén van de percelen lag met één eind aan “den Boeckelsen landtweer”. Een aangrenzend perceel lag “aen de Veerheijde alhier gelegen, noordtwaerts de landtweer”.3
De huidige Landmeerse Loop op de gemeentegrens geeft ongetwijfeld het tracé weer van de voormalige landweer, althans voor zover die waterloop de gemeentegrens volgt. Ter hoogte van Handel volgt de waterloop de grens niet meer.
Op een kaart die getekend werd bij gelegenheid van een akkoord over de grens tussen Boekel en Gemert in de periode 1663-1665 wordt de landweer vermeld. Het fragment van die kaart dat betrekking heeft op de landweer wordt bij dit artikel afgedrukt. In de toelichting bij de kaart wordt aangegeven: “Verders is ons een gedeelte van de limitscheijding ofte landtweer aengeweesen ende staet in figure geteekent met de letteren D.C.B.A.”.4 Letter D staat op de plaats waar de weg van Handel naar Boekel de grens kruist bij de oude kluis van Huize Padua. De grens verloopt vanaf dat punt niet in een rechte lijn naar het westen (in de figuur is dat naar beneden; het noorden ligt links). De letter B geeft het punt aan waar de grens de Landmeerse Loop verder volgt. Nog verder naar het westen bij punt A kruiste de “Ons Lieve Vrouwe straet of steeg” de grens.
Opvallend is punt C. Daar is op de kaart een grenspaal getekend. Verder zien we tussen C en B de Hulsbosberg. Dat zijn de stuifduinen op de gemeentegrens waar de motorcrossbaan van Boekel deels gebruik van maakt.
De grenspaal op de kaart van 1664 zien we ook terug op de kaart van de provincie Noord-Brabant van 1841.5 De grens tussen Boekel en Gemert is op die kaart aangegeven en we zien daar hetzelfde grillige verloop van de grens als in 1664. De huidige gemeentegrens is overigens ook nu nog hetzelfde.
Op de kaart van 1841 zien we niet alleen de grenspaal (G.Paal) bij de kluis (letter D op de kaart van 1664), maar we zien ook een grenspaal met de naam Logtwalpaal getekend. Het is de grenspaal die op de kaart van 1664 bij de letter C staat aangegeven.
De naam van de paal is in dit geval belangrijk. Logtwalpaal betekent de grenspaal die op de Logtwal staat. Die naam op zijn beurt is de wal die ligt bij buurtschap De Logt en dat is het gebied van Boekel juist ten noorden van de grens. Belangrijk is dat hier dus een wal lag, een verhoging op de grens. Daarmee kan bijna niets anders bedoeld worden dan de wal die onderdeel is van de voormalige landweer. De landweer moet hier de grens gevolgd hebben.
Wanneer we nu ter plaatse het landschap bekijken zien we van de voormalige landweer bar weinig terug. Maar toch…., op zoek in de bossen op Strijbosch op de grens van Boekel en Gemert, daar lijkt toch een restant van de oude wal aanwezig te zijn.
Een wandeling vanaf De Specht in Handel is sowieso de moeite waard, maar zeker als je na even zoeken nog een stukje van de voormalige landweer terugvindt.
NOTEN:
1. Jacques van der Velden, Landmeer verklaard; Gemerts Heem, jrg 51 (2009) nr 2, p. 17-21.
2. De vermeldingen zijn uit de Gemertse schepenprotocollen van 1484; en verder van de fiches van de Bossche Protocollen betreffende Gemert (1478) en Boekel (1437).
3. Cijnsregister van de Kommanderij Gemert, AKDOG 1054, f247 en f 250
4. De kaart is een kopie, gemaakt door landmeter Adriaan Coppens in 1794 van een kaart uit 1664 van de grens tussen Boekel en Gemert. De kaart bevindt zich in het Oud administratief archief Boekel inv nr 97 en in de collectie kaarten van streekarchief Brabant-Noordoost, inv nr 1005. De bijbehorende overeenkomst is te vinden in AKDOG inv nr 34.
5. Collectie kaarten en tekeningen van het Rijksarchief in Noord-Brabant, nummer 890. Kaart der Provincie Noord-Braband, achtste blad, anno 1841.