GH-2011-03 Eerste Jezuietenbouw stond in de binnengracht

EERSTE JEZUÏETENBOUW STOND IN DE BINNENGRACHT

Ad Otten

Onder de Jezuïetenbouw wordt altijd verstaan de in de jaren 1907/1909 onder architect Juliën Dony op de oude fundamenten van de voorburcht van Gemerts kasteel opgetrokken nieuwe vleugels voor de huisvesting van het noviciaat en scholasticaat van de Franse paters Jezuïeten. De Jezuïeten kampten indertijd met een flink ruimtegebrek door de grote toestroom van studenten. Maar eerder, bij hun vestiging in 1881, was Gemerts kasteel ook al te klein bevonden en meteen begonnen aan een best forse uitbreiding van het aantal kubieke meters ‘leefruimte’. Die extra ruimte werd toen gevonden in de binnengracht tussen voorburcht en hoofdburcht. Tot dusver is aan deze kasteeluitbreiding eigenlijk nog nauwelijks echt aandacht besteed. Aan het feit dat het kasteel al in het laatste kwart van de negentiende eeuw werd bestemd tot de huisvesting van een seminarie annex kloostergemeenschap wordt zelden voorbijgegaan maar doorgaans wordt volstaan met de verwijzing naar de voor een voorburcht relatief hoog opgetrokken (Jezuïeten)bouw. De in 1935 gebouwde kapel aan de oostkant van de binnengracht en de in 1961/62 aan de andere kant van de binnengracht gebouwde refter, staan bekend als bouwwerken van de Congregatie van de Heilige Geest. Deze laatste uitbreidingen van het kasteelcomplex zijn echter pas gerealiseerd na sloop van de reeds eerder door de jezuïeten daar ter plaatse opgetrokken gebouwen. Aan weerszijden van de opgang naar de cour van de hoofdburcht ‘overdekten’ de Jezuïetenpaters de diep gelegen binnengracht met twee grote overkappingen. Deze dienden als recreatieruimtes voor de studenten en deels ook voor het onderbrengen van een ’technische dienst’ van de kloostergemeenschap (waaronder een smidse en een timmerwinkel).

Dankzij het feit dat de Paters Jezuïeten een best omvangrijk fotoarchief met glasnegatieven hebben nagelaten aan de Congregatie van de Heilige Geest kunnen van stap tot stap de gesloopte jezuïetenbouwen in beeld worden gebracht. Het vergde wel wat puzzelwerk om de foto’s in chronologische volgorde te rangschikken maar uiteindelijk levert dat toch een stukje tot dusver onbelichte bouwhistorie van Gemerts kasteel. En dát op de bodem van een voormalige binnengracht.

In een beschrijving uit 1645 wordt Gemerts kasteel beschreven als “een mangnifiek out gebout casteel met drie optreckende bruggen ende twee schoone wel betimmerde neerhoven”. In de loop van de achttiende eeuw ondergaan zowel hoofdburcht als voorburcht een flinke renovatie en van de drie optrekkende bruggen blijft dan slechts één ophaalbrug over. De tweede en derde brug worden vaste bruggen met gemetselde togen, maar het grachtenpatroon met de ‘binnengracht’ die de hoofdburcht scheidt van de voorburcht blijft tot kasteelheer Scheidius (1869-1880) in stand.

In 1872 geeft Scheidius opdracht aan de Bossche kunstschilder Henri Knip (1819-1897) om het door de kasteelheer gerestaureerde en in de oude luister herstelde kasteel vanuit verschillende invalshoeken te schilderen. Heel nauwkeurig kwijt de kunstenaar zich van de hem gestelde taak. Dankzij de gemeentelijke verwerving op een veiling bij Christies in Amsterdam (1990) van drie van de vier door Knip gemaakte schilderijen, kan iedereen zich daarvan vergewissen in de stijlvolle trouwkamer van het Gemertse gemeentehuis.1 In opdracht van de gemeente werd van de ontbrekende gouache aan de hand van foto’s van het origineel een reproductie gemaakt. Op al deze kostelijke schilderijen komt duidelijk tot uiting dat hoofdburcht en voorburcht in de tijd van Scheidius nog steeds door een gracht gescheiden zijn. Direct na de eigendomsoverdracht in 1881 moet daarin verandering zijn gebracht. Op de tekening van de jezuïetstudent Manni Sveinsson direct na de kasteelbrand in april 1883, zijn de beide overkappingen van de binnengracht gereconstueerd.2 In het linkerdeel ontstond de brand waardoor het hele hoofdgebouw uitbrandde.3 In de loop van 1884 wordt het wederopgebouwde hoofdgebouw met de bouwwerken in de binnengracht alweer opgeleverd.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De hiernavolgende fotoreportage laat vanuit verschillende invalshoeken zien wat er sedertdien in die oude binnengracht allemaal is gebouwd, gesloopt en opnieuw gebouwd.

 

NOTEN:

1. L.C.J.M. Rouppe van der Voort, Ge-knip-t voor Gemert, in: Gemerts Heem 1990 nr.4, p. 108-114.

2. Paul Verhees, Gemerts kasteel op IJsland, in: Gemerts Heem 1999 nr.3, p.1-9.

3. Ton Thelen, Soevereine Heerlijkheid Commanderij Gemert, 2009, p.136-138.

Bekijk PDF