GH-2010-02 Gemert verklaard

Jacques van der Velden

De veel gestelde vraag, wat betekent Gemert, heeft ook mij te pakken gekregen. Er bestaan diverse verklaringen, maar echt bevredigend zijn ze niet. Vele mogelijkheden heb ik bestudeerd, maar dat leverde niets op. Nu echter heb ik een verklaring gevonden die ik bevredigend vind.

 

‘de moeren’

 

Gemert heb ik daarvoor verdeeld in Ge + mer + t:

Ge aanwijzend voornaamwoord tevens bepaald lidwoord ge, gen, gene, geen ‘die, de andere’;

mer zelfstandig naamwoord mer, mere, meer of mar, mare, maar ‘moer, moeras’;

t verzamelachtervoegsel of buigingsvorm ter aanduiding van een plaats -idi, -ithi ‘-de, -te’.

Gemert betekent dan in goed verstaanbaar Nederlands: ‘de moeren’ of ‘het moeras’.

De vier oudste schrijfwijzen van Gemert zijn: Gemerde [1172], Gemerthe [1249], Gemere [1261] en Gemerte [1261]. Deze namen worden in jongere oorkonden ook wel met Gh geschreven. De schrijfwijze Gamerthe [1076-1099] sluit ik bewust uit. Volgens mij betreft dit De Gamert onder Wijchen, soms ook geschreven als De Gemert. fig.1 In [1677] ‘de Gamert, een huis, hofstede en een stuk land onder Wijchen in het buurtschap Woert’.

De bisschoppen van Utrecht waren de eersten die begonnen met het verwerven van gronden in het gebied van Balgoij. In het algemeen, om dit soort rechten kracht bij te zetten schroomde men in de middeleeuwen niet om geantidateerde, vervalste oorkonden op te stellen. De bovengenoemde oorkonde van ca. 1076-1099 copie 12e eeuw van de kerk van Utrecht waarin Snellardus de Gamerthe en met hem vele anderen uit het rivierengebied als getuigen optreden, wordt door sommigen als mogelijk vals bestempeld. Bij mijn weten blijkt bovendien later nergens uit dat er een relatie tussen de kerk van Utrecht en Gemert heeft bestaan. Redenen genoeg voor mij om hierop mijn betoog niet te baseren.

Naar mijn mening is Gemert gevormd uit het kernwoord mere, zoals in Gemere. Vervolgens werd het mere + t. Algemeen wordt aangenomen dat de uitgang t bij veel toponiemen en plaatsnamen komt van het Germaans -ithi. Oorspronkelijk is het een verzamelachtervoegsel. De naam van een boom + t verwijst dan naar een plaats waar zulke bomen groeien (bos). Voorbeelden zijn: Elst < in gheen elst doer liessel [Deurne, 1462] < els + t en Beukt < beemt achter die boect [St.Oedenrode, 1407] < beuk + t. De achtervoegsels -de, -the, -te, -t zoals die voorkomen in de vele schrijfwijzen van Gemert zijn hoogstwaarschijnlijk vormen van deze aanduiding van plaats: -idi, -ithi.

De eerste lettergreep ge van Gemert is géén voorvoegsel zoals in collectieven (gebeente, geboomte, gebergte) of verleden deelwoorden (geboren, geweest, geworden), maar een onderdeel van een samenstelling. Dat het géén voorvoegsel is blijkt uit de uitspraak. Een ge-voorvoegsel wordt als [gə] uitgesproken, terwijl Gemert als [gemərt] uitgeproken wordt. Het onderscheid tussen ge [gə] en ge [ge] is zonder -en met accent, iets dat alleen in gesproken taal hoorbaar is. In Germaanse talen ligt het hoofdaccent normaliter op de eerste lettergreep, behalve bij voorvoegsels zoals ge [gə].

Volgens mij is ge van Gemert een variant van gene [genə], die in het Nederlands nog bewaard is gebleven in de uitdrukking deze en gene ‘sommigen, enigen’.

Het bepaald lidwoord de heeft zich ontwikkeld uit het aanwijzend voornaamwoord die. Het oude onzijdige bepaald lidwoord was dat, te vergelijken met Duits das. De aanwijzende voornaamwoorden die, dat en gene fungeerden als bepaald lidwoord. De volgende voorbeelden laten dat zien: in gheen Elst, in die Elst, in den Elst ‘in de Elst’. Ze betekenen ongeveer hetzelfde, maar vertellen bovendien hoe ver weg of afgelegen de Elst is. fig.2

 

	mannelijk	vrouwelijk	onzijdig	Meervoud
Limburgs	gene	gen	ge	Gen
Gemerts	gínne	geen	gín	Geen

 

tab.1 Gene-varianten in het Limburgs – en Gemerts dialect.

Gene wordt uitgesproken als [genə], omdat ge hierin wèl de eerste lettergreep is, maar géén voorvoegsel is. Omdat ge van Gemert met een tweede woord is samengesteld, verliest deze laatste zijn accent. Dat verklaart waarom Gemert als [gemərt] wordt uitgesproken.

Als we kijken naar het toponiem Geenhoven [Valkenswaard], dan zien we dat het tweede woord hoven al vrij vroeg [15e eeuw] verdoft is tot [əvə(n)], getuige Geenhoverpad aen den gynverpat [1471] en Geenhoven ginneven [1628]. Hieruit concludeer ik dat het deel mert van Gemert mogelijk ook het resultaat is van dit soort slijtage. Het is dan denkbaar dat mert van mart, mert, miert of mort komt. Bekende plaatsnamen zoals De Mortel, De Mierden, Merselo en Mierlo, maar ook toponiemen als De Maerdonc [Nuenen, 1381] > Marsik zijn gebaseerd op kernwoorden als mar, mer, mier en mor. In verschillende 15e en 16e eeuwse stukken heb ik nog twee varianten op mert van Gemert gevonden, namelijk: Gemart en Gemaert.

.

Algemeen wordt aangenomen dat meer, mere en maar, mare duiden op een ‘moerassige plaats, meer of waterplas’. De andere kernwoorden betekenen mor < *mora ‘moeras’ en mier < *musa ‘moeras’. In het Nederlands zijn meers, mars, moeras, moer < *mora en mos ‘mos sporenplant > moerassige grond’ < *musa, woorden die daar nog aan herinneren. In bijna alle gevallen komen we uit bij de betekenis Gemert ‘de moeren’. Het is echter niet geheel uit te sluiten dat we toch te maken hebben met de betekenis meer, plas, waterloop of zelfs (grens)paal. Omdat gebleken is dat oude cultuurgronden in nagenoeg alle gevallen worden aangetroffen op plaatsen waar de oude akkers liggen, verwachten we de oudste bewoning van Gemert ook te vinden onder deze oude dikke esdekken. De nederzetting Gemert heeft zich vermoedelijk ontwikkeld op de hogere gronden ten oosten van het huidige Gemert, met zijn moerassige wijstgebieden, en is daarna in het veel lagere beekdal tot wasdom gekomen. Dat maakt de verklaring ‘de moeren’ aannemelijker. fig.3 en 4

Waarom denk ik dat ge van Gemert een bepaald lidwoord is? In het Limburgs dialect bezigt men nog steeds oude namen van plaatsen, waarin het bepaald lidwoord bewaard is gebleven, zoals: Geweustrao (Wuestenrade gem. Voerendaal), Gerieësjbrich (Retersbeek gem. Voerendaal), Gebrook (Gebroek gem. Echt), Gebrook (Hoensbroek gem. Heerlen) en Mariageweng (Mariagewanden wijk in Hoensbroek gem. Heerlen). Ook in het dagelijks taalgebruik van oudere mensen komen nog vaste uitdrukkingen voor met het bepaald lidwoord, zoals: op gedaak ‘op het dak’, i gebèd ‘in (het) bed’, i gevehldj ‘in het veld’, aa gebüsjke ‘aan het bosje’ of aa gewahter ‘aan ’t water’.

Er zijn overigens ook Brabantse voorbeelden te noemen zoals: Genoenhuis ‘ge-noyen-huis’ (Geldrop-Mierlo) en Geneneind ‘geen eind’ (Gemert-Bakel), die ook uitgelegd worden als een vorm van het bepaald lidwoord.

Naar mijn mening kan ge van Gemert ook een bepaald lidwoord zijn.

Het etymologisch woordenboek zegt het volgende:

Gene ‘die, de andere’ is een aanwijzend voornaamwoord. Middelnederlands here sprac gene te hart ‘heer, sprak die (man) onmiddellijk’ [1250], in gene wout ‘in ginds bos [1260-80], in gene side den bossche ‘aan de andere kant van het bos’ [1300-50]; Nieuwnederlands vooral nog in de verbindingen deze en gene, deze of gene, bijvoorbeeld op deze of gene plaatzen [1719]. Gene is ontstaan uit het gereconstrueerde Oergermaanse woord *jen. In het Duits is deze oude vorm terug te vinden in jener ‘die, daar’. Zoo ook in de Oostenrijkse plaatsnaam Jenbach. Deze naam betekent Jenseits des Baches ‘aan de andere kant van de beek’ en werd in 1269 voor het eerst in een oorkonde vermeld.

Gene-varianten worden in het Gemerts dialect nog steeds gebruikt. tab.1 In Gemertse toponiemen komen ze het meeste voor in akten van vóór 1500. In een akte dd. 15 december 1366 aangaande Gemert is sprake van ‘dat goet aen gheen voertdyne’, terwijl hetzelfde voertdyne in 1421 omschreven wordt als ‘het goed te Waude bi den Voirtyenden’. Voorbeelden uit de Bossche Protocollen: aan gheen vorst [1382], in gheen Goerswinckel [1384] en in gheen Voert [1451]. Opmerkelijk is dat uit verschillende Gemertse akten blijkt dat, g(h)een, g(h)ene, die, dat, ter, ten uiteindelijk een bepaald lidwoord zoals de, het worden. De toponiemen in de cijnskring Helmond van vóór 1500 bevatten legio voorbeelden hiervan. In de hele streek is het aanwijzend voornaamwoord gene door de tijd heen door een lidwoord vervangen. Vandaar dat dit voornaamwoord een bepaald lidwoord wordt genoemd. Daar waar het zich gehecht heeft aan vaste uitdrukkingen of namen (toponiemen, plaatsnamen, familienamen) is het blijven voortbestaan. Enkele voorbeelden van bijvoorbeeld familienamen (land, provincie) zijn: Agenent (Ned., L.), Opgenort (Ned., L.), Ingen Housz (Duitsland, Geldern), Ingenhoven (Ned., N.B.), van Geenberghe (België, L.), van Ginhoven (Ned., N.B.), Genenbos (België, L.). Al deze zaken geven mij voldoende redenen om ge van Gemert, uit te mogen leggen als een gene-variant.

De n van gene zou onder invloed van de m kunnen verdwijnen. Ik denk hierbij aan het woord eenmaal zoals in ’ten enenmale’, dat in het Gímmərs klinkt als [ímməl]. In het Limburgs worden veel plaatsnamen met de gene-variant sowieso met ge uitgesproken. Mogelijk dat het geslacht hierbij een rol speelt. tab.1

Met dit verhaal wil ik aantonen dat wat in het Limburgs nu nog actueel is, in het Gemerts waarschijnlijk in vroeger tijden ook actueel geweest is. Over de ouderdom van de naam Gemert is wel iets te zeggen. In het etymologisch woordenboek onder lemma gij < gi < *ji staat dat de overgang van *ji (een vorm die in de oudste schriftelijke bronnen al niet meer voorkomt) naar gi opvallend is en oorspronkelijk alleen optreedt binnen de Germaanse talen in sommige Frankische dialecten. fig.5 en 6 Zie ook in gene, ginder, ginds, gier en gist.

 

Het gebruik van het verzamelachtervoegsel -t moet geplaatst worden in de periode ‘vroeg historisch’ en ‘vroege middeleeuwen’ tot en met de 10e eeuw. Men denkt dat de nederzetting Geenhoven terug gaat tot de jaren 700/800 en dat de naam Gemonde < Datmunda (dat- bepaald lidwoord, Duits das?) mogelijk teruggaat tot het jaar 700. De naam Gemert zou mogelijk dus ergens in het midden of tweede helft van de vroege middeleeuwen kunnen zijn ontstaan. Met vroege middeleeuwen bedoel ik de periode van ongeveer 350 tot en met de 10e eeuw na Christus.

Andere Brabantse plaatsnamen die in aanmerking komen voor de interpretatie van ge als bepaald lidwoord zijn Gemonde en Gewande. Hiermee is naar mijn mening Gemert voldoende verklaard als ‘de moeren’.

 

 

 

AFKORTINGEN EN GERAADPLEEGDE BRONNEN (BOEKEN EN INTERNET):

* ‘gereconstrueerde vorm’

< ‘is ontstaan uit’

> ‘is geworden tot’

– Beijers en G.v.Bussel, H., Van d’n Aabeemd tot de Zwijnsput, Toponiemen in de cijnskring Helmond vóór 1500 in naamkundig en nederzettingshistorisch perspectief, 1996.

– Berkel en K.Samplonius, G.v., Nederlandse plaatsnamen herkomst en historie, 2007.

– Camps, H., Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312, Deel 1, de Meijerij van ‘s-Hertogenbosch en Heerlijkheid Gemert, ‘s-Gravenhage 1979.

– Debrabandere, F., Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk, 2003.

– Eerdmans, H., Wij in Wijchen, 1999.

– Gijsseling, Maurits, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), 1960, p. 394. Gemert NB, Gamerthe (1075-81) vals?, kop. midden 12eeeuw.

– Mélotte en J.Molemans, H., Noordbrabantse plaatsnamen, Valkenswaard 1979.

– Moerman, H.J., Nederlandse plaatsnamen een overzicht, 1956 uitgeverij H.J. Brill, p. 110, idi, iti, ithi.

– Oefeningen in de Moedertaal ten gebruike van het Lager Onderwijs, Gent 1896.

– Otten, A., Ark van Noë terug in Gemert, In: Gemerts Heem Jrg.50, 2008, nr.3, p.23-25.

– Otten, A., Wat betekent Gemert? In: Gemerts Heem Jrg. 49, 2007, nr. 3, p. 14-16

– Philippa, F.Debrabandere, A.Quak,M., Etymologisch woordenboek van het Nederlands, Amsterdam 2004.

– Thiadens, H., Naam ligging en ouderdom van Gemert, In: Gemerts Heem Jrg. 22, 1980, nr.3, p.90.

– Timmers, J., Betekenis van de veldnaam ‘Bleek’ volgens Torrrentinus, Relatie met Wijst en Sprenk? In: Gemerts Heem Jrg. 51, 2009, nr. 4, p.5-7,

– Timmers, J., Cultuurhistorische aspecten van wijstgronden, In: Gemerts Heem Jrg. 45, 2003, nr. 3, p.23-29.

– Timmers, J., Landschap en bewoning in historisch perspektief, De Karolingische periode, in: T.Thelen, Commanderij Gemert – beeldend verleden, Gemert 1990, p. 6-8.

– Timmers, J., Toponiemen als Ter Ynde en Yndhove, In: Gemerts Heem Jrg. 25, 1983, nr. 4, p. 97.

– Verdam, J., Middelnederlandsch handwoordenboek, 1981.

– Vos en M.A.v,d,Wijst, W.J., Gemerts woordenboek, 1996.

– Wal en C.v.Bree, M.v.d., Geschiedenis van het Nederlands, 2004, Spectrum.

– Weijnen, A.A., Etymologisch dialectwoordenboek, Den Haag, 2003, p. 118, lemma gen en moer I.

– www.opgenort.nl Opgenort, Jean Robert Opgenort, 2009.

– www.limburgsetaal.nl De lidwoorden in de taal van Jabeek en verre omstreken van Sittard, drs. Jo Bronneberg.

– www.meertens.knaw.nl Meertens Instituut.

– www.houthem.info/pages/ingendael.htm Ingendael, nieuw natuurgebied met oude naam, Jan G.M. Notten. 1996.

– www.veldeke.net/algemene_bestanden/Plaatsnamelies2006.pdf Veldeke Limburg, Plaatsnamenlijst. 2002

– http://brabant.esrinl.com/wateratlas/ Wateratlas Noord-Brabant. Overstromingsgebieden.

– www.heemkundekringgemert.nl Gemertse Bronnen. Index ‘Gemert’ op de Bossche Protocollen.

– www.heemkundekringgemert.nl/pagina31.html Vroege middeleeuwen (1000-1200), Snellardus de Gamerthe.

– www.wulfila.be/tw/query/?prv=35 Gemert, Gamerthe • (1075-81) vals?, kop. midden 12e • U B 43, 41 r°

– www.balgoy.nl/Het%20Kasteel%20van%20Balgoy.html Het kasteel Balgoy, Een onzichtbaar monument,

– www.balgoy.nl/pagushistorisch.html Historisch-geografische schets van Balgoy.

– http://library.wur.nl/artik/bs/1782856.pdf De verkaveling van Balgoy. Ir. L.J.Pons. In Boor en Spade 7 (1954), blz. 224-230.

 

Bekijk PDF