GH-2005-03 De Bonengang verklaard

 

Wim van de Vossenberg, Ben van den Berg en Ad Otten

Hoe oud zou nu toch dat Bonengangske zijn? Heel Gemert is er mee vertrouwd. Een algemeen gekoesterd gangske dat tot enige decennia geleden ook wel bekend stond als ’t Corste Gèngske. De gang begon immers in de Kerkstraat bij de oude winkel en het pakhuis van Corstens. Zo noemde iedereen schuins tegenover ook ’t Frunte Gèngske naar zadelmaker en leerbewerker Frunt die daar ter plaatse zijn ambacht uitoefende en wiens achter de woning gelegen ‘febriekske’ bereikbaar was via de poort en de gang aan de Kerkstraat. In het Frunte Gèngske stond tot circa 1970 ook nog een rijtje van drie ‘wunningskes’ maar het zal niemand verbazen dat dit achterommetje genoemd werd naar de meest frequente gebruiker danwel eigenaar van de gang.

De naamgeving van ’t Corste Gèngske heeft echter die van de oude Bonengang nooit kunnen verdringen terwijl toch meerdere generaties Corstens achtereen, daar niet alleen woonden maar ook een indrukwekkende bedrijvigheid ontplooiden. In het begin van de negentiende eeuw woonde er de vooraanstaande linnenkoopman Antoin oftewel Teut Corstens. Over die laatste is nog ooit geschreven in Gemerts Heem dat hij een grote partij Gemerts linnen verkocht aan Josephine de Beauharnais, de keizerin van Frankrijk en echtgenote van niemand minder dan Napoleon Bonaparte. Dat moet geweest zijn in 1807.¹ Al heel lang geleden dus. Maar alle Gemertse bejaarden kennen zelf nog de nu hoogbejaarde Jan Corstens die op die zelfde plaats in zijn arbeidzame leven een grossierderij en winkel exploiteerde en de meesten zullen zich zeker ook nog diens vader Henri Corstens herinneren. Henri was van 1908 tot 1935 raadslid en van 1930-1935 wethouder van Gemert. In de gebouwen die een hoek vormen tussen Kerkstraat en Bonengang exploiteerde hij onder meer een tabakskerverij en een koffiebranderij die hij de naam had meegegeven van ‘Het Wapen van Gemert’. Met grote letters was dat ook geschilderd in een gestucte sierlijst bovenaan de gevel. Maar zoals gezegd bleef de Bonengang toch Bonengang. En niet alleen in de volksmond want in de gemeenteraadsvergadering van 2 maart 1953 werd die naam zelfs officieel als straatnaam vastgelegd. Naar de precieze herkomst en betekenis van die naam bleef het echter gissen.

Er werd wel eens geopperd dat de naam Bonengang misschien wel ontleend was aan de koffiebonen van Corstens’ Koffie. Maar dat bleek alle grond te missen omdat de naam Bonengang al veel en veel ouder was dan Corstens’ Koffie. In een schepenakte van 26 januari 1798 is immers al sprake van twee door weduwen bewoonde ‘woningen met aanhorige moeshoven ‘in het soogenaamt Au Boonen Gangske’.² Een andere suggestie was dat de naam zou moeten zijn ontleend aan het feit dat in het achterliggende gebied al van oudsher heel veel bonen werden ‘geteuld’. Daarbij werd dan gewezen op een heel oude plaatsaanduiding ‘ergens’ op de Molenakker die de naam droeg van ‘Boontuin’. Een naam die in Gemertse archiefstukken nota bene al voorkomt in de middeleeuwen.³ Uit 1409 dateert namelijk al een oorkonde waarbij een ‘Boentuyn’ wordt verpacht van maar liefst 12 lopense en 20 roeden (dat is ongeveer 2½ hectare) groot. Als één der belendingen wordt daarbij opgegeven een waterlaat waarmee de Rips achter de (huidige) Kapelaanstraat lijkt te zijn bedoeld. De precieze locatie van deze Boontuin blijkt echter niet zo gemakkelijk aan te wijzen. Bovendien is in die heel vroege tijd nog helemaal geen sprake van het bestaan van een Bonengang. Opmerkenswaard hierbij is wel dat ook in later eeuwen het toponiem Boontuin nog volop voorkomt. Naar het schijnt op verschillende plaatsen op de Molenakker, maar ook bijvoorbeeld in De Mortel.

Bonengang genoemd naar Peter Jacob Boonen c.s.

De oplossing van het ontstaan van de naam Bonengang bleef dus een raadsel. En dan komt er opeens een verklaring als het ware uit de lucht gevallen. In de voorloper van het kadaster, het zogenaamde Landboek van Gemert, lezen we, dat de weduwe van Peter Jacob Boonen in 1717 werd geregistreerd als de eigenaresse van perceel nr. 1369. Dat perceel wordt omschreven als bestaande uit twee huijsen met een hof samen ter grootte van 34 roeden, omgerekend ongeveer 11 are.⁴ Na heel wat puzzelwerk en vergelijking met de oudste kadastrale gegevens komen we tot de conclusie dat het bedoelde perceel van Boonen in het Gemertse Landboek gelocaliseerd moet worden als zijnde gelegen op de hoek van de Kerkstraat en de Bonengang en wel op de plaats van de latere winkel(s) Wijn naast Hotel de Kroon, waar nu onder meer kapsalon Plony is gevestigd. Alles valt daarmee op zijn plaats. Die familie Boonen moet welhaast zeker de naamgever zijn geweest van de nu nog steeds bestaande Bonengang. Een bewijs daarvoor vinden we vervolgens in de tekst van de op 31 oktober 1702 opgemaakte aankoopakte van het hier besproken ‘erf’ door Peter Jacobs alias Boonen zelf. Als belendingen worden dan opgegeven: ‘de straet’ en ‘de padt’.⁵ En het is deze ‘padt’ die in de daaropvolgende jaren steeds frequenter de naam Bonengang moet zijn gegeven.

Peter Jacobs Boonen was een Gemertenaar van geboorte. Zijn doopdatum is 7 oktober 1660 en hij overleed hier op 5 mei 1716. Ook zijn kinderen (Jacobus, Petrus en Arnoldus) noemden zich Boonen.⁶

Als vraag rest nu nog slechts hoe de familie Boonen aan zijn naam is gekomen. Deed de familie in bonen? Of is de achternaam gewoon een zogeheten patroniem en afgeleid van een voorouder met de naam Bonifatius? Of een verkorting van de naam Bonenberg die in Gemert in de 16de en 17de eeuw ook voor komt?7 Ach, zo blijft er, net als over de ‘boontuinen’ van Gemert, altijd nog wel iets uit te vissen.

NOTEN:

1. A. Spoorenberg, Eén Gemerts hemd goed voor tien keizerinnen, in: GH 1983, p. 91-94

2. Brabants Historisch Informatie Centrum [BHIC] – ‘s-Hertogenbosch – Rechterlijke Archief Gemert R160 f.236 dd 26-1-1798.

3. BHIC – Kommanderij Archief Gemert, invnr.694; Martien van der Wijst, Gemertse toponiemen tussen 1326 en 1802, in Gemerts Heem nr. 42 (1971).

4. Jan Timmers en Peter van den Elsen, Het Landboek 1717-1816, Gemertse Bronnen deel 3a, 2003, blz. 95.

5. Simon van Wetten, Schepenprotocollen van Gemert R125 akte 136 dd 31-10-1702 (Heemkamer Gemert)

6. Uit DTB Gemert: Jacobus Adriani Boonen (+ Deel 26-11-1673) en Anna waren de ouders van Adriana, Adrianus (ged. 28-2-1658), Petrus (ged. 7-10-1660; + Dorp 5-5-1716), Cornelis (ged. 31-7-1663), Joannes (ged. 21-11-1666), Agnes (ged. 5-2-1669), Joannes (ged. 26-3-1671); Petrus Jacobs Boonen getrouwd met Maria Peters van de Voort waren de ouders van Jacobus Deckers alias Boonen, Petrus Franciscus Boonen en Arnoldus Boonen.

7. Peter van den Elsen, De Komschool, geschiedenis van het Lager Onderwijs in Gemert, 1978, blz.5 over ‘koster-onderwijzer Johan Bonenbergh’.