GH-2001-03 Gemerts Dialect
De woordenlijst van Jo van den Elzen (van d’n Bluumerd)
Wim Vos
Ergens in 1999 kreeg ik van Jo van den Elzen van “d’n Bluumerd” een lijst met zo’n tachtig woorden en uitdrukkingen. Het wordt tijd om die eens aan onze lezers voor te leggen. Zoals altijd hoop ik met een artikel als dit commentaar en aanvullingen uit te lokken, schriftelijk, telefonisch of in een gesprek. Als u uw reactie zou willen opschrijven, kunt u natuurlijk uw eigen spelling gebruiken. Hoe meer reacties hoe betrouwbaarder de tweede druk van het Gemerts Woordenboek kan worden. We zijn ook geïnteresseerd in varianten want er zijn nu eenmaal kleine verschillen tussen boeren en burgers, tussen oudere mensen en mensen van middelbare leeftijd (de jeugd laten we buiten beschouwing; hun dialect/regiolect laten we ter bestudering over aan onze opvolgers).
Veel van de woorden hieronder zijn al eens aan de orde geweest in Gemerts Heem n.a.v. lijsten van andere zegslieden, maar er zijn ook nieuwe bij (die ik van een * heb voorzien). Graag uw reacties, zowel op de oude als de nieuwe woorden.
Sommige woorden hebben meer betekenissen dan die hier gegeven worden. Ik beperk me indien mogelijk tot de betekenissen van Jo van den Elzen, die me telefonisch wat aanvullende voorbeeldzinnen heeft gegeven op 3 september 2001. Bij sommige woorden heb ik voorbeeldzinnen gehaald uit al eerder verzameld materiaal. Uitspraakvarianten staan tussen haakjes achter de uitspraak van Jo.
A
aard (aord)
m ev/geen mv: zin, wens, vereiste gesteldheid. D’n aard hébbe: zich thuis voelen. Ik héb goewd d’n aard óp d’n Bluumerd/in ’t Slötje.
aftrékke *
ww: fotograferen. Baj de gaowe brulleft liejte Jaones èn Drieka z’n aajge aftrékke baj D’n Dup.
ánd (variant: éngd)
o ev/mv -e: eind. Oew ánd vortlégge: opschieten. Martien van der Wijst in zijn Gemertse Woordenlijst 1) had: z’n éngde bajtrékke: vlug weg wezen, en, z’n éngde vortlégge: opschieten (omgezet in de nieuwe Gemertse spelling). Opmerkelijk is dat hij het meervoud ‘éngde’ gebruikt. (De uitspraak ‘ánd(e)’ is een variant, ook wijlen mijn vader (1902-1991) gebruikte die; vgl. tènge en tange).
B
baër
m ev/mv bírre: beer, mannelijk varken. Jo had: d’n baër rèèje: heel boos zijn.
bállie-je *
ww: langzaam en moeizaam lopen (bv. door modderig water). Ge möt nie dùr de zoej bállie-je 2). (Potjebaoje deed je in de Pílse Looëp of de Rips).
batte’rééj
v ev/mv -e: achterwerk. Dè wejf hé me tòch ’n dikke batterééj!
beeze (variant: bizze)
ww: rennen, hollen met opgeheven staart (o.a. van koeien, bv. bij hitte, geplaagd door insecten). Martien van der Wijst heeft een wat andere uitspraak, nl. bizze 3).
be’gaoje, ’t – (variant: be’gaaje, ’t -)
ww: bederven, verkeerd doen. Haj hég ’t begaojd: hij heeft het helemaal fout gedaan.
bèùke
ww: boeren, de betekenis die Jo geeft aan het woord. Van der Wijst geeft ‘kokhalzen’ 4). Haj mós kitse (:overgeven) èn ik mós ‘r af bèùke 5).
be’zwèèj
o ev/geen mv: groot voorwerp, onhandig in het gebruik, onhanteerbaar. ‘ne Póffer (Brabantse muts) waor ’n haël bezwèèj óp de fiets.
broelie *
m ev/geen mv: bocht, rommel. Kan iemand hierbij een voorbeeldzin bedenken?
D
diksen’ tejd
bw: meestal. Diksentejd is ie e ketiejr te laot.
F
flaër *
v ev/mv flírre: kreng (van een vrouw).
foors *
v ev/mv -ze: mopperpot, mopperkont (meestal een vrouw).
foorze *
ww: mopperen. As ’t ‘m nie zeende, zaot ie d’n állengen dág te foorze. (=knoorze).
G
gálleg (variant e’gálleg) *
bw: egaal. Tot nu toe heb ik altijd egálleg gehoord. Wie kent de kortere vorm ook? Kunt u een zin maken met het woord?
gaoje (variant: gaaje)
ww: bevallen, aanstaan. Dè gaajt ‘m nie/wél. ’t Gaajden ‘m nie.
ge’fraët *
o ev/geen mv: gezicht. Zal ‘k ’s óp oew gefraët nèèje (:slaan)?
ge’naojk (variant: genèùjk)
o ev/geen mv: (vervelend) gedoe. Bedankt vùr haël/héél ’t genaojk: voor alles.
K
kaëre
ww: het uithouden, verdragen. Haj kaos’t nie kaëre (van de stank/ de hajt (:hitte)).
ke’mírrie
v ev/mv? : toneel.
klap’pèèje *
ww: kwaadspreken, roddelen. (Vgl. Nederlands ‘klappei’).
klássie’neere
ww: druk praten, redeneren, kletsen. Ze zaoten druk te klássieneeren óp ’n bènkske óp de mèrt.
kla’véndere *
ww: slenteren. As ge aojt skool kaomt, moete nie zo klavéndere, jeungske.
kloocht
v ev/mv -e: menigte.
klooët
m ev/mv -e verkl klùtje; het verkleinwoord klùtje wordt gebruikt in de betekenis: balletje van massief ijzer, staal of steen voor een kinderspel. Klùtje goje: soort ‘jeu de boules’, maar met kleinere balletjes, gespeeld door jongens.
knoorze
ww: mopperen. Ónzen oopa zaot aald te knoorze as ie nie lèkker waor (=foorze).
kòmmende
tegenw dlw: komend. Jao, jao, kalm án, ’t is óp (goej) kòmmende weeg: het komt eraan, ik ben al een eind gevorderd.
kónt
v ev/mv -e verkl kuntje: Ik kan m’n aajge kónt kraase: ik heb niemands hulp nodig.
krats *
v? ev/mv ?: hoofd. Ik slou oew tíggen oew krats án as ge nie stil béént. Is het dees, dí of dízze krats?
krèèj
v ev/mv -e: kraai (Corvus corone corone). ’n Vliejgende krééj vééngt aald wa: als je ergens komt, krijg je altijd wat.
krééjte
ww: woorden hebben, ruziën, volgens Jo. Graag een zin met dit woord. Al eerder kwam ik de betekenis ‘pesten’ tegen: Ok al waor ’t nie wor, ik zín ’t tòch, al waor ’t elaën már um te krééjte (1997).
kríkkel
bn: amper. ’t Góng már kríkkel. Al eerder kwam ik de betekenis ‘prikkelbaar, lichtgeraakt’ tegen. Vraogt ‘r már niks, ze is nògal kríkkelvendaog.
kroef (variant:kroewf)
m ev: door hamerslagen veroorzaakte verdikking aan het boveneind van een paal, pen of beitel. Ge moet ‘r ’n plank tusselégge, dan slodde ‘r gínne kroef án.
L
laojszák
m ev/mv -ke verkl laojszèkske: gemeen, achterbaks onbetrouwbaar iemand. Jo gebruikte het verkleinwoord voor een man. Ik heb het ook voor een meisje horen gebruiken.
lapswans
m ev/mv -e: waardeloos iemand (volgens Jo), nietsnut heb ik ook gehoord..
M
mártkörf (gewone Gemertse vorm: malkörf)
m ev/mv malkörve: vlaamse gaai (Garrulus glandarius). Jo was niet absoluut zeker van de vorm mártkörf. Ze dacht dat haar zegsman die van ergens anders meegebracht zou kunnen hebben. In Mierlo zeggen ze in ieder geval ‘mèrtkòllef’ 6). In Deurne ‘márkörf’ 7). Martien van der Wijst geeft in ieder geval mâlkörf 8), dat is malkörf in de nieuwe Gemertse spelling en dat heb ik ook altijd van mijn vader gehoord en zelf gezegd.
mòdde *
ww: overhoop halen, rommelen. Óp de mèrt in ‘nen bák mí óndergoewd mòdde.
mölk
o ev/geen mv: karnemelk. Haj hé z’n mölk nie gehad: hij is lastig.
O
óptuujge, z’n aajge – *
ww: zich opdirken. Wa ha Máxima z’n aajge skon ópgetuujgd toen ze no Braabant kwamp.
P
pèùjt (variant: pèùt) *
m ev/geen mv: slappe koffie. (Vgl. pèùjte).
pèùjte (variant: pèùte)
ww: Volgens Jo’s lijstje is koffie pèùjte ‘koffie lurken, drinken’, maar toen ik telefonisch aanvullingen vroeg, aarzelde ze en zei: in-giejte (:inschenken). Al eerder is er strijd geweest over dit woord. Volgens Hein van Gemert in 1984 is het ‘aanlengen met water/melk (van koffie/ thee) als er onverwacht bezoek kwam’. Volgens Mevr. W. Delisse-van den Bergh ‘veel koffie drinken’. (I.p.v. pèùte wordt ook wel bajpèùte gebruikt). (Vgl.pèùjt).
pintenaojker (variant: péntenaojker)
m ev/mv -s: Jo schrijft: iemand die zich overal aan stoort; telefonisch vulde ze aan: zowel aan eten als aan andere dingen. In het verleden had ik al twee betekenissen verzameld en die kloppen dus aardig: 1. kieskeurig iemand, slechte eter, iemand die niet dooreet of niet alles lust. (synoniem: pichem). 2. pietlut, iemand die de puntjes op de i zet.
pitse (variant: pietse)
ww: met lange tanden eten. Zit ‘r nie zo te pitse/pietse (tegen iemand die kieskeurig de beste stukjes uit de (aardappel) pan haalt).
plègger
m ev/mv -s: schort van jute voor het werk op de (voor)stal. Wa hédde ‘ne smírrege plègger vùr! ‘nen Baalzákke skòlk, ‘ne plègger hiejte ze dè vruuger.
pooët (variant: pout)
m ev/mv paojt of pooëte verkl potje: poot. Oew paojt van die stoewl af!
pratte
ww: kwijnen, niet goed willen aan of doorgroeien (van planten). ’t Stí allemol te pratte in d’n hòf: het wil niet groeien.
punder *
m ev/mv -s verkl punderke: unster (een handweegapparaatje dat met een veer werkt; aan de haak onderaan kun je bv. een zak aardappelen hangen.
pundere *
ww: wegen (met een punder). Haj pundert nògal: hij is nogal zwaar.
R
ralle
ww (raalt, raalde, geraald). Ik had al: brullen, heftig loeien (van een koe bv. bij ziekte, omdat ze tochtig is of honger heeft). Die koew stí te ralle, is dè van de kaaw òf is ‘r wa anders? De koew raalt. Jo geeft: loeien of blèren. Tegen kinderen: Lig nie te ralle (:deeger te skrùwe, Nederlands: jengelen).
rèère
ww: bibberen, rillen, beven, sidderen. Ze rèèrde van de skrik/van de kaaw.
S
skaars *
v ev/mv ?: een hebberige vrouw, een schraapster. (Waarschijnlijk van skaarze: krabben, krassen, schrapen). (Synoniem: skrób).
skéél
o ev/verkl (in de eerste betekenis) skílleke: 1. deksel. Doe ’t skéél (skíl leke) ’s óp de paan, de èrpel ston draojg te kooke.
skejthaojs
o ev/mv -heus: bangerik, lafaard, schijtlaars, bang iemand. ’t Is ’n ècht skejthaojs, haj/zaj dèùrft niks.
skélft
v ev/mv -e verkl skélfje. Volgens Jo ook gewoon het zoldertje in een klein schuurtje achter een burgerhuis. Boeren kennen het woord natuurlijk voor: hooizolder,schelft, zoldering gevormd door enige houten of sparren (’t skélfthawt) boven een koeien- of paardenstal of schuur boven de dorsvloer op het gebint en dienende tot bergplaats voor hooi of stro.
skóbbe
ww: schuren (bij jeuk met de rug schuren tegen b.v. een paal). Haj stón deeger (:steeds) mí z’ne reug tígge ‘nen dùrpaost te skóbbe, zonnen ùkt (:jeuk) hád ie. Haj stón tígge die paol te skóbbe lejk óf ie gebeete waor dùr ’n vloj.
skoerse
ww: schuren, schaven (van de huid), ontvellen. ’t Áchterwiel van z’ne fiets skoerst tígge de kéttengkast umdè ’t wiel skránniet (:scheef staat).
skránnie-je *
ww (’t skránniet, ’t skranniede, ’t hé geskránnied): wrijving veroorzaken door scheefstand. ’t Wiel skoerst umdè ’t skránniet.
skrób
v ev/mv ?: een hebberige vrouw.
smiecht *
m ev/mv -e: gemene kerel.
smierkerd
m ev/mv -rs: iemand die iets stiekem in de gaten houdt, achterbakse, stiekeme kerel. (Vgl. smierke ww: loeren, spioneren, nieuwsgierig handelen).
snaëvel
m ev/geen mv: jenever.
snoors *
v ev/mv -ze verkl snoorske: snor.
snòrselderééj *
v ev/geen mv: kleinigheden, bv. spelden. In die laoj bewaorden óns moeder van allerhande snòrselderééj.
soelie-je *
ww: soebatten, smeken. Ge moet nògal soelie-je as ge van hum iejt gedon weelt kriejge .
spanne
ww (spéént, spien, gespanne): heftig toegaan. Wa waor daor te doen? ’t Spien ‘r lejk ’n oordeel, ze han zeeker ruuzeng: het ging er heftig aan toe, ze hadden zeker ruzie.
spierse (variant: spierste)
ww: 1. spatten (per ongeluk). Wa leegde wír te spierste! (bv. bij het spoelen van de was vroeger). (Niet te verwarren met spiertse: ww: een dun straaltje (b.v. tabakssap) met kracht uitspugen. Ónzen omme Mies praojmde d’n állengen dág èn ie spiertste mee èn dan ’n straol tebáksap óp de grónd).
staaj *
m ev/geen mv: gemak. Ik dín óp m’ne staaj no Hándel: ik ging op mijn gemak naar Handel.
staaje *
ww: ergens onbevreesd op afstappen. Haj staajden ‘r ópaf èn zít ‘m ’s goewd de worrend (:waarheid).
T
tènge (variant:tange)
vz/bw: aan het eind, achterin. Tènge zén: aan het einde van zijn krachten zijn, erg moe zijn.
tèùr *
sliert (bv. slijm). Die koew hé ‘nen tèùr án z’nen bèk hange. Ik kende dit woord niet. Wèl vond ik:
tèèr 9)
m ev: 1. tuier, touw of ketting aan een pin of paal waaraan een koe of geit vastgebonden wordt tijdens het grazen, zodat ze maar een beperkte oppervlakte kan bereiken. Zét de gééjt már án d’n tèèr. 2. langdradig iets. Dès ‘nen híllen tèèr. (Ik vraag me af of met de tweede betekenis niet hetzelfde als met tèùr bedoeld wordt. Wie brengt er licht in de duisternis?)
timpere
ww: kloppen van beslag, dooreen roeren, beslag maken.
tòdkrímmer
m ev/mv -s: voddenkoopman. Gíf die aaw bóks már án d’n tòdkrímmer mee.
töldere
ww. Jo heeft ‘hopzakken’, waarmee ze zoiets als ‘stoeien’ zal bedoelen. Mí kléén kiendjes töldere. Martien van der Wijst had al: wild rennen 10). ’t Is zonne weelden toerk (tèùrk, tölder); as ze ’t óp d’r horres hé, blie ze már dùr d’n boogerd töldere: het is zo’n wildebras, als ze het te pakken heeft, blijft ze maar door de boomgaard rennen.
tréngele *
ww: treuzelen.
V
vésje
o ev: vestje. Dè’s ok iejt/Dè ’s me d’r ok ínne/ van lèk me vésje: dat is niks, waardeloos/dat is ook een waardeloze figuur.
vös *
bn: voos, slap, zonder stevig vlees, meestal ook weinig sap bevattend (van vruchten en andere plantendelen). Dien appel is vös.
vrèèl
v ev/mv -e verkl vrèlleke (variant: vrèèleke): wervel om een deur te sluiten, houtje dat om een spijker of schroef draait en waarmee men een poort of deur kan sluiten. Doet ‘r de vrèèl már óp, dan kan ‘r niemes nie in.
vuujge
ww: afgaan (+datief), handig zijn. Dè vuujgt ‘m nie: daar is hij niet handig in, dat gaat hem niet goed af. Dè vuujgt nie: dat is niet handig
W
wég-inde-weer (variant: wíg-inde-weer)
Ik geef hier eerst wat ik al had verzameld:
bw: 1. ondertussen, met dat al. [<lett.: (tussen)=”” vertrek=”” en=”” terugkomst???<br=””>inde= ende=en???]. Wéginde- weer hág ’t nòg haël wa in: met dat al ging het nog niet zo gemakkelijk, duurde het nog langer.
2. zo. D’r is vendaog wír héél wa te doen óvveral, as ge dè wég-indeweer óp de raadie-jo (:radio) hùrt.
3. na verloop van tijd, na een poosje. Haj laog in ’t Gaasthaojs èn wég-inde-weer góng ’t de verkaërde kant aojt: hij lag in het ziekenhuis en na verloop van tijd ging hij dood.
Jo schreef: wíg-inde-weer gon: op en neer gaan. Telefonisch kwamen we er niet uit. Zou het op je gezondheid/ziekte kunnen slaan? A: Hoe gíg ’t mí ‘m? B: ’t Gí wíg-inde-weer mí ‘m: met zijn gezondheid gaat het op en neer?????
Z
zajksel *
o ev/geen mv: muggenpis, zeer fijne motregen. Hég ’t geraëgend? Jao, e zajksel.
zeecht
v ev/mv -e: zicht, werktuig dat op een zeis lijkt, maar kleiner is, met handgreep loodrecht op het snijvlak, en dat met één hand (de rechter) gestuurd wordt; een zicht heeft een korte steel en een handvat aan het eind; met soms nog een lusje voor de duim; in de linkerhand hield men de pikhaok; vroeger voor het maaien van rogge, haver, evie en boekweit. De ròg is nírge-slágge, we moete mí de zeecht èn de pikhaok mèèje, ’t kan nie mí ’t mesien.
Tenslotte een woord van dank aan Jo van den Elzen. Moge haar voorbeeld door vele trouwe lezers nagevolgd worden!
NOTEN:
1) M.A. van der Wijst: ‘Gemertse Woordenlijst’, in: Gemerts Heem, 1975/’76, nr. 61, p. 21, s.v. éngde.
2) Vgl. A.P. de Bont: Dialekt van Kempenland; meer in het bijzonder d’Oerse Taol, Deel II, Vocabularium, Assen 1958; p. 50, s.v. ba’lije(n): 1. Wartaal spreken in ijlende toestand; 2. zaniken, wauwelen, lullen; 3. lui en “flodderachtig” lopen. Dä pärd ba’liet ouver de weg: heeft geen vaste gang maar gaat er härs en giens over.
3) M.A. van der Wijst, Ibid., p. 16, s.v bizze.
4) Ibid., p. 17, s.v. bööke.
5) W.J.Vos, M.A. van der Wijst: Gemerts Woordenboek, Gemert 1996; p. 45, s.v. bööke.
6) Gerard van der Vleuten: Mens van Mierle; Bóks mi ’n leefke, 1986, p. 72, s.v. mèrtkòllef.
7) Hans van Hoek: Het Deurnes Dialect, 1996, p. 99, s.v. márkörf.
8) M.A. van der Wijst, Ibid., p. 40, s.v. mâlkörf.
9) Gemerts Woordenboek, p. 160, s.v. tèèr.
10) M.A. van der Wijst, Ibid., p. 62.