Omgevingsvisie

De gemeente Gemert-Bakel is bezig een omgevingsvisie op te stellen, waarmee de gemeenteraad de globale kaders voor ruimtelijke ordening voor de komende decennia vaststelt. Het gaat daarbij onder meer om plannen voor woningbouw, infrastructuur, waterhuishouding, natuurgebieden en erfgoed. Alle geledingen uit de samenleving krijgen daarbij de gelegenheid hún visie te geven op de ruimtelijke ordening in de toekomst. Ook heemkundekring De Kommanderij Gemert heeft zijn visie geven. De integrale tekst volgt hier:

Omgevingsvisie gemeente Gemert-Bakel
inbreng van Heemkundekring De Kommanderij Gemert, november 2023

Eén van de statutair vastgestelde doelen van Heemkundekring De Kommanderij Gemert is de belangen te behartigen van cultuurhistorie en erfgoed in Gemert, Handel, De Mortel en Elsendorp. Bij de omgevingsvisie gaat het de heemkundekring dan voornamelijk om ruimtelijke aspecten.

Cultuurhistorische elementen en hun waarde
Cultuurhistorische elementen geven een dorp of een gebied een eigen karakter en geven het onderscheid aan met andere gebieden en plekken. Ze bepalen de eigenheid van een gebied en leggen daarmee de identiteit vast. Ze maken de geschiedenis zichtbaar, leveren een grote positieve bijdrage aan de kwaliteit van de woonomgeving en bieden veel kansen voor recreatie en toerisme. Ze zorgen ervoor dat bewoners zich betrokken voelen bij hun woonomgeving.

Stand van zaken
In 2009 werd door een extern bureau een erfgoedkaart voor de gemeente opgesteld. De kaart was in de ogen van de heemkundekring zeker niet volledig. De toezegging dat de erfgoedkaart na vijf jaar zou worden herzien, is nog steeds niet nagekomen. Nog steeds wordt de achterhaalde erfgoedkaart bij nieuwe ontwikkelingen gebruikt als toetsingskader. Ook bij de nieuwe omgevingsvisie dreigt dat te gebeuren. Na 2009 zijn niet alleen opvattingen veranderd, maar zijn door onderzoek nieuwe inzichten verkregen. Het is de hoogste tijd om een kwalitatief goede erfgoedkaart op te stellen, die op een adequate manier wordt geïntegreerd in de omgevingsvisie.

Gemert als geheel
Het meest kenmerkend voor de ruimtelijke cultuurhistorie van Gemert is het onderscheid tussen het voormalige peelgebied in het oosten en het oude woon- en cultuurgebied in het westen. Dat grote verschil bestond nog rond 1900, toen de ontginning van de peel op gang kwam.
Het westelijk gebied van Gemert heeft daardoor een rijkere geschiedenis en heeft daarom ook veruit de meeste cultuurhistorische waarden en daar moeten we zuinig op zijn.
De cultuurhistorische verschillen tussen oude ontginning en peelgebied zijn gedurende de laatste 50 jaar kleiner geworden. Het is belangrijk om die verschillen weer beter zichtbaar te maken. Het grote verschil tussen die gebieden is de schaalgrootte. Het oude ontginningsgebied was 50 jaar geleden een kleinschalig gebied met veel perceelsrandbegroeiing (bomenrijen, heggen, etc) en veel lokale paden. Het peelgebied is een groot open gebied en werd vanaf ca 1900 grootschalig ontgonnen.
Met het oog op de toekomst betekent het dat grootschalige ontwikkelingen zoals woonwijken en bedrijventerreinen alleen in het voormalige peelgebied gerealiseerd kunnen worden. Het is wenselijk om ontwikkelingen in gang te zetten om het westelijk deel van Gemert kleinschaliger in te richten, zodat de verschillen duidelijker naar voren komen. Ontwikkelingen moeten inspiratie halen uit het cultuurlandschap van vóór de ruilverkaveling. Terugbrengen van perceelsrandbegroeiing laat niet alleen cultuurhistorie tot zijn recht komen, maar is ook om ecologische reden wenselijk. Het verhoogt de aantrekkelijkheid van het landschap en daarmee woongenot en recreatie. Het landschap moet ‘behaagd’ worden.
Het voormalige peelgebied werd vanuit de oude ontginningen in eerste instantie nog kleinschalig ingericht. Het oostelijk deel van Gemert, met name de zuidkant van Elsendorp, wordt gekenmerkt door de voormalige landgoederen zoals Cleefswit, De Sijp, Vossenberg De Dompt, Pauwenhorst en de Krim. Ze zijn relatief grootschalig, maar met veel natuurcomponenten en opvallende ontginningsboerderijen.

De oude ontginningen
Het westelijk deel van Gemert wordt gekenmerkt door oude buurtschappen met geclusterde bewoning, oude akkers en nattere broekgronden. Het is belangrijk om de oude buurtschappen herkenbaar en onderscheidbaar te houden. Dat betekent dat de directe omgeving van een buurtschap open en onbebouwd moet blijven, waardoor het duidelijk eigenstandige ‘kernen’ blijven met hun eigen karakter. Verspreide bewoning rondom zo’n kern verstoort het afzonderlijke geheel. In een aanvullend beeldkwaliteitsplan van Gemert-Bakel zijn de waarde en de ontwikkelingsmogelijkheden van een aantal waardevolle buurtschappen aangegeven. Het is wenselijk om dat in het omgevingsplan te integreren.
Op wat grotere schaal is dit ook van toepassing op de kerkdorpen. Belangrijk is dat alle kerkdorpen hun zelfstandige identiteit behouden, ook in ruimtelijke zin. Dat betekent dat de dorpen niet aan elkaar moeten worden vast gebouwd, maar dat er duidelijke open ruimten rond de kerkdorpen blijven bestaan. De verdichting van de bebouwing langs de verbinding Gemert-De Mortel is nu al te ver doorgevoerd door ruimte-voor-ruimtekavels uit te geven. Bebouwing langs Zandstraat-Stap-St. Antoniusstraat moet niet verder toenemen. Om dezelfde reden is een nieuwe woonwijk rond bijvoorbeeld De Peij tussen Gemert en De Mortel onwenselijk. En om dezelfde reden is ontwikkeling van Handel aan de zuidzijde niet gewenst.

Gemert dorp
De woonkern Gemert heeft een uitzonderlijke ontwikkelingsgeschiedenis. Het oude domeingoed van de adellijke familie Van Gemert met het oude kasteel en het latere domeingoed van de Duitse Orde rond het huidige kasteel hebben ervoor gezorgd dat het huidige centrum Ridderplein-Kerkstraat-Nieuwstraat pas relatief laat werd bebouwd (pas vanaf 1400). Pas toen werden de oudere bebouwing in Binderseind (destijds Beekstraat) en Kruiseind (destijds Fellenoord) met elkaar verbonden tot een lang bebouwingslint. De domeinen aan de westzijde verhinderden uitbreiding in westelijke richting. Gemert werd een ‘scheef’ dorp waarvan de kern nu nog steeds aan de rand van het dorp ligt. Dat historisch bewoningspatroon is uniek en geeft Gemert een bijzondere en opvallende eigen identiteit.
De ontstane oude lintbebouwing ‘van Keske tot Keske’ verdient het om een beschermd dorpsgezicht te worden. Een uniek cultuurhistorisch gegeven met veel recreatieve potentie, dat niet bedreigd mag worden door toename van de bebouwing aan de westkant. De grenzen van de oude domeinhoven van de Van Gemerts en de Duitse Orde vormen nu nog steeds de dorpsgrens aan de westkant. Behoud van deze unieke structuur sluit aan bij de promotie van Gemert als voormalig Vorstendom.

Overgang dorp en buitengebied
Gemert dorp wordt aan de zuidkant, de oostkant en de noordkant omsloten door een provinciale weg. Het provinciaal beleid is dat zo veel mogelijk oversteekplaatsen worden afgesloten. Gemert dorp dreigt aan veel kanten gescheiden te worden van het buitengebied. Oversteken en een ommetje wandelen is of wordt onmogelijk. Een overgangsgebied is belangrijk voor een goede wisselwerking tussen woonwijk en platteland. Een nieuwe ‘rondweg’ aan de westzijde zou voor een complete isolatie zorgen. De barrière aan de oostkant zou aangepakt kunnen worden door uitbreiding van wonen aan de oostkant, zoals ook de oostkant van het bedrijventerrein zorgt voor enige samenhang.

Aandacht voor infrastructuur
Gemert kent nog veel elementen van de historische wegenstructuur. Dat is waardevol en dat moet zo blijven. De nog bestaande historische zandwegen verdienen een monumentale status en andere oude tracés zijn het behouden waard. Bij de inrichting van nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen zou het uitgangspunt moeten zijn om de bestaande infrastructuur te behouden, zodat bewoners niet de weg kwijtraken na nieuwe ontwikkelingen. Herstel van zoveel mogelijk verdwenen elementen kan kwaliteit toevoegen. Ook bestaande bebouwing kan ingepast worden. Zo is het jammer dat bij aanleg en uitbreiding van het bedrijventerrein de buurtschap Wolfsbosch grotendeels is verdwenen.

Gewenste beleidskaders

• Cultuurhistorisch beleid gebaseerd op een gedegen erfgoedkaart, die regelmatig wordt bijgesteld.
• Archeologische beleid, gericht op behoud van archeologische sporen en op adequate maatregelen in geval van bedreiging.
• Beleid voor bouwhistorisch erfgoed en onderzoek.
• Beeldkwaliteitsplan, gericht op behoud en herstel van cultuurhistorische elementen.
• Maximale hoogte woningbouw vier bouwlagen om dorps karakter te waarborgen.

Namens bestuur heemkundekring De Kommanderij Gemert,
voorzitter L. G. Holleman

Literatuur
‘Gemerts Erfgoed, in het licht van nu’, 2016, onder redactie van Paul Verhees
‘Gemert in Beeld ‘nr. 19, Gemert 2016.
‘Landschappelijk erfgoed: verrijking van de leefomgeving’, Jan Timmers, in: Het stroomgebied van de Dommel, een landschapsbiografie, Woudrichem 2023.

Publicatiedatum woensdag 29 november 2023