Erfpachtregister Kommanderij Gemert ca 1500
Rijksarchief in Noord-Brabant, Archief Commissie van Breda, inventarisnummer 430, folio 22 t/m folio 52
Gemertse bronnen deel 9
Uitgave Heemkundekring De Kommanderij Gemert, april 2009.
Transcriptie Jan Timmers
De bron
Bovenvermeld inventarisnummer is een register met inkomsten en uitgaven van de Commanderij Gemert van de Duitse Orde.
Het register is waarschijnlijk een kopie van een ander register. Immers het hele register is met één hand geschreven. Latere toevoegingen ontbreken. Gezien het handschrift lijkt de kopie in de 16de eeuw gemaakt.
In het archief van de Commanderij Gemert van de Duitse Orde is het originele register niet teruggevonden. In deze kopie zijn meerdere afzonderlijke registers afgeschreven. Behalve een register van erfpachten zijn er ook kopieën van een chijnsregister, een leenregister en overzichten van bezittingen, inkomsten en uitgaven van de Commanderij Gemert opgenomen. Vanaf folio 22 is een register van erfpachten afgeschreven.
Erfpachten
In de 14de, maar vooral in de 15de eeuw heeft de Duitse Orde veel goederen die zij in bezit had uitgegeven in erfpacht. De pacht gold niet voor een bepaalde termijn, zoals bij normale pacht het geval is, maar de pacht was voor altijd en dus erfelijk. De pacht ging van de ene eigenaar over op de volgende eigenaar. De persoon die de goederen in pacht ontving kon vrij beschikken over de goederen, alsof het zijn eigen erfgoed was, maar was verplicht om een jaarlijkse pachtsom aan de Duitse Orde te betalen. Oorspronkelijk waren dat veelal pachten in natura. De erfpachter en zijn erfgenamen en opvolgers moesten jaarlijks, meestal op het feest van Maria Lichtmis (2 februari) de pachtsom op het kasteel van Gemert afleveren. Veelal ging het om roggepachten, soms haverpachten en in sommige gevallen betrof het geldpachten. Bij de uitgifte in erfpacht van complete hoeven bestond de erfpacht daarnaast vaak uit het leveren van vlas, eieren, etc. De roggepachten en haverpachten moesten afgeleverd worden op de korenzolder van het “huis” (kasteel) van Gemert.Later zijn de pachten in natura omgezet in pachten in geld.
Het register van erfpachten
Het register van erfpachten is niet het eerste aangelegde register. Soms wordt verwezen naar oudere registers. De samensteller van het origineel heeft bij elke erfpacht geprobeerd om de originele akte van uitgifte erbij te zoeken. Als er in het Commanderij archief een dergelijke akte beschikbaar was, dan is daarvan een afschrift in het register opgenomen. Dat bleek in de meeste gevallen zo te zijn. Het register omvat daarom veel afschriften van oorkonden, waarin goederen van de Commanderij Gemert door de Duitse Orde in erfpacht werden uitgegeven. In een aantal gevallen was geen origineel voorhanden. De samensteller maakt daarvan dan melding (non inveni litteras nisi registrum: ik heb geen brieven gevonden in geen enkel register) en slaagde er in om in een paar gevallen bij de toenmalige erfpachter toestemming te krijgen om een afschrift van het origineel te maken. In dit register komen daarom een aantal afschriften van oorkonden voor, waarvan in het Commanderij archief geen origineel aanwezig is. Meteen bij de eerste post in het erfpachtregister doet zich dit al voor.
Globale inhoud
Pachten binnen Gemert (vooral roggepachten) f22 – f52
Pachten buiten Gemert f52 – f58v
Verpachte tienden te Gemert f58v – f59
Verpachte tienden buiten Gemert f59 – f61
Haver renten f61 – f63
Pachten in het Molenbroek f63 – f75
Jaarpachten buiten Gemert f75v – f76
Verpachte tienden buiten Gemert f76 – f78
De complete hoeven die de Duitse Orde in erfpacht heeft uitgegeven zijn niet in dit gedeelte van het register opgenomen en ontbreken hier dus.
De transcriptie
De tekst van het erfpachtregister is letterlijk overgenomen. In de gevallen waarbij sprake is van een afschrift van een oorkonde, waarvan het origineel voorkomt in het Commanderij archief, is steeds tussen haakjes vermeld wat het inventarisnummer is van de betreffende oorkonde. In het geval er van de oorkonde een regest aanwezig is in de inventaris, is ook het nummer van dat regest vermeld.
Zoals gezegd bevat dit register veel afschriften van oorkonden. De tekst van de afschriften wijkt qua spelling af van het origineel. In een paar gevallen wijkt ook de tekst enigszins af, maar dat is uitzonderlijk. In een paar gevallen is geconstateerd dat namen in de originele oorkonde door de samensteller van het register foutief zijn overgenomen. De verschillen zijn meer dan alleen spellingvarianten. In sommige gevallen is het afschrift vergeleken met het origineel. Als gebleken is dat namen afwijken is dat in de transcriptie vermeld. Echter niet alle oorkonden zijn vergeleken met het origineel. Het kan daarom nuttig zijn ook de originele oorkonde erbij te halen.