Kasteel Gemert

7 januari 2018   Op verzoek van de Congregatie van de Heilige Geest heeft Wessel de Jonge Architecten BNA BV een notitie opgesteld met als titel Ruimtelijk Kader kasteel Gemert. De opdrachtgever roept betrokken partijen op om te reageren, om op deze manier te komen tot een gedragen ruimtelijk kader. Deze reactie moet bezien worden in dat kader.

Korte historische terugblik
Nadat eerdere initiatieven om het kasteel te herbestemmen vast waren gelopen, komt in 2010 de Jaarbeurs Catering Services/Arjan van Dijk Groep in beeld als toekomstig exploitant. Samen met de gemeente Gemert-Bakel, de Provincie Noord-Brabant (Essentgelden) presenteren zij eind 2010 een eindvoorstel dat zowel politiek als maatschappelijk voldoende draagvlak heeft met een finaal bod van zeven miljoen euro, waarbij de Congregatie van de Heilige Geest voor 2/9 eigenaar blijft, omdat er voor de herbestemming geen woningbouw plaatsvindt in de ommuurde tuin. Tot ieders verbijstering (Eindhovens Dagblad d.d. 27 januari 2011) wijst de Congregatie in januari 2011 dit voorstel af vanuit de gedachte dat het kasteelcomplex meer waard is.
Om deze meerwaarde te bepalen heeft de Congregatie, en in het verlengde daarvan hebben potentiële kopers, geprobeerd om op vele delen van het complex toestemming te krijgen voor het bouwen van woningen. Deze plannen riepen zowel maatschappelijk als politiek zoveel weerstand op, dat de in gang gezette procedures weer werden ingetrokken. De afgelopen vijf jaar zijn nagenoeg alle kavels van het kasteelcomplex in beeld geweest voor woningbouw, maar geen enkel plan werd doorgezet met de huidige impasse als resultaat.

1930.02.14 Poortgebouwen kasteel

Inleiding
Het is dan ook te waarderen dat de gemeente Gemert-Bakel, de Provincie Noord-Brabant en de Congregatie van de Heilige Geest nu samen een poging doen om de huidige impasse te doorbreken door potentiële kopers inzicht te verschaffen in waar eventueel nieuwbouw zou kunnen komen, maar ook waar zeker geen nieuwbouw plaats kan vinden. Voor de herbestemming van het kasteelcomplex is het immers van cruciaal belang om te weten hoeveel nieuwbouw er kan plaatsvinden. In de verantwoording (blz. 4) staat dat de opdracht inhoudt “de ruimtelijke mogelijkheden voor (her-)ontwikkelingen voor het terrein en op complexniveau te verkennen”, wat ook inhoudt: zoeken naar mogelijkheden voor nieuwbouw op het kasteelcomplex.

De focus moet liggen op het behoud van de cultuurhistorische waarden en de herbestemming/ontwikkeling binnen de contouren van de huidige bebouwing. Wij zijn van mening dat eventuele nieuwbouw alleen mogelijk is als dit voor de nieuwe bestemming functioneel noodzakelijk is als onderdeel van die nieuwe bestemming.

De heemkundekring kan veel van de notitie onderschrijven als het gaat om de bijzondere cultuurhistorische waarden van het kasteelcomplex. Zeker als gesteld wordt (kernwaarde B), dat gestreefd wordt naar een integrale herbestemming waaraan alle onderdelen een functionele en samenhangende bijdrage leveren. Dat betekent dat nieuwe toevoegingen niet op voorhand uitgesloten worden, maar alleen in beeld kunnen komen als blijkt dat ze voor de nieuwe bestemming functioneel noodzakelijk zijn.

Voordat we verder per hoofdstuk onze reactie verwoorden willen we wijzen op de vele historische onvolkomenheden die de notitie (vooral hoofdstuk 3) bevat. We willen aanraden om die onjuistheden te corrigeren, zodat niet de suggestie gewekt kan worden dat ook de rest van de notitie een zelfde soort slordigheden bevat.

Reactie bij hoofdstuk 2
Paragraaf 2.2 omschrijft de gebruikte ruimtelijke begrippen om hierover misverstanden te voorkomen. Echter bij het begrip Kasteelcomplex wordt daaraan nevenschikkend toegevoegd het begrip kloostercomplex. Dat wekt verwarring. Het gaat duidelijk om het kasteelcomplex. Iedereen in Gemert noemt dat van oudsher ook zo. We raden aan om de term kloostercomplex hier weg te laten en overal in de tekst deze term te vervangen door kasteelcomplex.

Reactie bij hoofdstuk 3
Zoals al gezegd raden we aan om de slordige foutjes in dit hoofdstuk te corrigeren. Indien gewenst zijn leden van de heemkundekring bereid dit hoofdstuk te corrigeren.

Reactie bij hoofdstuk 4 Kernwaarden
Om geen verwarring te scheppen met andere waarden (zoals financiële waarde) raden we aan om deze term consequent te noemen: cultuurhistorische kernwaarden.

Het gros van de geformuleerde cultuurhistorische kernwaarden wordt door de heemkundekring onderschreven. Bij sommigen hebben we aanvullingen.

Kernwaarde A Instandhouding Kasteelcomplex
Wordt uiteraard onderschreven, waaraan we willen toevoegen dat het een unieke situatie in Nederland is dat een Duits Ordens commanderijcomplex als geheel bewaard is gebleven. De cultuurhistorische waarde van dit aspect kan inderdaad niet overschat worden. Het grondplan (voetprint) is de kern van dit complex.

Kernwaarde D Met de rug naar het dorp.
Deze waardeformulering wekt niet alleen een verkeerde indruk maar is ook onjuist. De min of meer gesloten gebouwenwand aan de kant van het dorp heeft pas in de 20ste eeuw zijn beslag gekregen. Daarvoor was er vanuit het dorp eeuwenlang zicht op de binnenplaatsen van het kasteel en de achterliggende tuin. Het kasteel van de Duitse Orde heeft van oudsher een zogenaamde overhoekse toegang vanuit de hoofdstraat c.q. Ridderplein. Een dergelijke toegang is bij kastelen normaal. Van 1400 tot 1800 heeft het kasteel gefungeerd als bestuurlijk centrum van Gemert en tegelijk als de residentie van de heer en vorst van Gemert. Heel symbolisch was ook de plaats van rechtbank/dingbank: aanvankelijk op de brug naar het kasteel, later aan de buitengracht van het kasteel aan de markt. Midden in het dorp! We stellen voor om de formulering van deze kernwaarde te wijzigen in: “KASTEELCOMPLEX DOMINEERT DORPSCENTRUM”. Deze nieuwe formulering maakt de door velen gewenste sloop van de refter een stuk makkelijker, waardoor een direct zicht kan worden hersteld van het Ridderplein tot op de koer van de voorburcht zoals dat meer dan vijf eeuwen het geval is geweest.

Kernwaarde I Parkcomplex naar binnen gekeerd
Overwegend juist, echter met daarbij de kanttekening dat dat niet geldt voor het parkgebied tussen kasteel en Ridderplein/Kerkstraat. Daar is juist een open situatie aanwezig, die meerwaarde biedt en bijzonder gewaardeerd wordt.

Kernwaarde Q Historische tijdlagen gebouwensemble
In de legenda van afbeelding 60 is de hoofdburcht aangegeven als 18de eeuws. Omdat het souterrain 15de eeuws is moet dit vervangen worden door 15de/18de eeuws.

Reactie bij hoofdstuk 5 Ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden
Zoals al gemeld zijn wij van mening dat toevoegen van nieuwbouw nu (nog) niet aan de orde is. Dat is pas het geval als voor de nieuwe bestemming nieuwbouw functioneel noodzakelijk blijkt. Het schept overigens wel duidelijkheid naar eventuele kopers als wordt aangegeven waar in ieder geval geen nieuwe bebouwing mogelijk is. In de notitie wordt daarover summier wat gezegd. We zijn van mening dat nog duidelijker omschreven mag worden waarom geen bebouwing mogelijk is op de weilanden langs de Kasteellaan, de Scheidiuslaan en de gehele westrand van Gemert.

Ontwikkelingsmogelijkheid 5.7 behoeft in dit kader meer aandacht. De randligging van het kasteelcomplex is als cultuurhistorische kernwaarde benoemd, maar die waarde is niet alleen gekoppeld aan het kasteelcomplex. De dorpskern van Gemert kent een nagenoeg unieke situatie, omdat de westrand van de kern in zijn geheel landelijk gebied was en grotendeels nog is. Dat is niet alleen het geval ter hoogte van het kasteel, maar dat geldt voor de hele westrand, van zuid tot noord. De situatie op Schoorswinkel, ten zuiden van het kasteelcomplex, is tot stand gekomen als een compromis na een decennia lange discussie tussen gemeente, heemkundekring en toenmalige bewoners over bebouwing in dit stuk van de westrand. De heemkundekring hamert al jaren op de enorme waarde van deze unieke situering en onderschrijft en ondersteunt de argumenten voor het onbebouwd laten van de gehele westrand nog steeds. Deze cultuurhistorische kernwaarde geldt dus niet alleen voor het kasteelcomplex, maar voor de gehele westrand van Gemert! Zie de omschrijving van de cultuurhistorische kernwaarde C in het Ruimtelijk kader: “Het oorspronkelijke dorpslint blijft daardoor aan de rand van het dorp liggen”. Dat moeten we inderdaad zo houden!

Ontwikkelingsmogelijkheid 5.7 is niet alleen in strijd met deze kernwaarde, het is voor de herbestemming van het kasteelcomplex slechts marginaal. Het gaat om een gebied dat relatief ver van het kasteelcomplex verwijderd is en ervan gescheiden wordt door de Westom. Om die reden is een functionele noodzaak voor nieuwbouw in verband met herbestemming op die plaats ondenkbaar. Het creëren van deze mogelijkheid kan dan ook niet anders gezien worden dan als het creëren van een financiële meerwaarde. Ontwikkelingsmogelijkheid 5.7 dient daarom geschrapt te worden. Bij dit punt moet tevens in overweging worden gegeven het pleidooi van de Nederlandse Kastelenstichting om een bufferruimte te creëren rondom historische buitenplaatsen.

Met betrekking tot ontwikkelingsmogelijkheden 5.3 en 5.4 willen we ervoor pleiten om de Refter en de Kapel te slopen en niet te herbouwen. Herstel van de zichtlijnen uit de Duits Ordens periode is immers gewenst. Dat is een duidelijke versterking van cultuurhistorische kernwaarde A, maar tevens ook voor de nieuw geformuleerde D en L t/m Q. Een aantal beschreven alternatieven blijven (indien noodzakelijk) bespreekbaar.

Ontwikkelingsmogelijkheden 5.5 en 5.6 kunnen qua bestemming ‘wonen’ geschrapt worden. We zien niet hoe woningbouw op deze plaatsen een functionele en samenhangende bijdrage kan leveren aan integrale herbestemming van het kasteelcomplex. Over andersoortige bebouwing dan wonen op deze locaties zijn we ook niet onverdeeld enthousiast. Indien de kapel en refter na sloop niet worden herbouwd, dan is het voor sommigen billijk dat ter compensatie binnen de ommuurde tuin bebouwing plaatsvindt ter ondersteuning van een algehele herbestemming of dat er binnen het bomencarré een ondersteunende horecagelegenheid komt, maar wel met veel minder m2 bvo dan nu wordt voorgesteld.

Reactie bij hoofdstuk 7 Ontsluiting
Er worden een aantal ontsluitingsmogelijkheden aangegeven. Welke noodzakelijk zijn zal samenhangen met de nieuwe bestemming.

In verband met cultuurhistorische kernwaarde E, Relatie met de kerk, is een ontsluitingsvariant zoals d gewenst, inclusief een (voetgangers)toegang vanuit het Ridderplein. Door tussen kasteel en kerk een voetpad aan te leggen ontstaat weer een samenhangend geheel, zoals het ten tijde van de Duitse Orde is aangelegd. Ontsluitingsvariant e is dan niet nodig en gezien de verstoring van de aloude historische situatie ongewenst. We willen er op wijzen dat het probleem met ontsluiting groter wordt als de functionele vloeroppervlakte toeneemt. Dit pleit voor terughoudendheid met uitbreidingen.

Reactie bij hoofdstuk 8 Parkeren
We willen er op wijzen dat het probleem met parkeren, net als met ontsluiting, groter wordt als de functionele vloeroppervlakte toeneemt. Dit pleit voor terughoudendheid met uitbreidingen.

Tot slot
De notitie Ruimtelijk Kader Kasteel Gemert bevat een groot aantal suggesties en opmerkingen die we als heemkundekring niet alleen kunnen onderschrijven, maar ook zeker waarderen. Uit het bovenstaande blijkt dat we wel een aantal kanttekeningen hebben. Vooral hebben we moeite met de gekozen procedure om op voorhand nieuwbouwmogelijkheden aan te wijzen. Echter wanneer deze notitie de aanzet geeft tot het doorbreken van de huidige impasse, dan juichen we dat toe. Onze bezwaren tegen de voorgestelde nieuwbouwmogelijkheden zijn in het kort: de te massale uitbreiding van het bruto vloer oppervlak (bvo), bijna een verdubbeling (van 7.775 naar 14.555 m2 bvo), het is niet alleen te massaal, maar ook de problemen met ontsluiting en parkeren nemen hierdoor evenredig toe. Ongewenst is verder elke bebouwing aan de Westom, en bebouwing voor wonen in het bomencarré en de ommuurde tuin.

We hopen van ganser harte dat de stappen die verder worden ondernomen op termijn mogen leiden tot een herbestemming met draagvlak van het ‘ons allen’ dierbare Kasteel Gemert.

Namens Heemkundekring De Kommanderij Gemert,

Harry Slits, vicevoorzitter
Peter van den Elsen, voorzitter